Web Internet de Voyage Vacances Rencontre Patrimoine Immobilier Hôtel Commerce en Bretagne

Bienvenue !

LES CHARTES DU PRIEURE SAINT-MARTIN DE LAMBALLE

  Retour page d'accueil       Retour Ville de Lamballe   

Boutique de Voyage Vacances Rencontre Immobilier Hôtel Commerce en Bretagne

Boutique de Voyage Vacances Rencontre Immobilier Hôtel Commerce en Bretagne

Note: Comme pour les abbayes, nous ne donnerons d’actes postérieurs à 1300 qu’en très-petit nombre et par analyse seulement ; nous ne ferons d’exception que pour ceux qui nous paraissent offrir à l’histoire locale un intérêt particulier.

 

I.
Fondation du prieuré par Geoffroi, comte des Bretons.
1083
: Anno ab Incarnatione Domini M° LXXX° III°, ordinationis autem domini abbatis Bernardi primo beate memorie Bartholomei successoris, perrexit dominus abbas Bernardus in Britanniam propter Majoris Monasterii utilitatem. Ibi donavit per manum ejus Gauffredus comes, filius Eudonis comitis, Sancto Martino Majoris Monasterii et monachis Deo ibidem famulantibus duas mediaturas cum bobus et agricolis in quadam insula quam Brihiacum vocant. Et ad plaxetium patris sui de Lambala [Note : Une notice datée de 1083, mais évidemment postérieure, porte la variante : « Et juxta plaxetium illud ». L’aveu de 1641 note : « Item est deu audit prieuré un bailliage au village du Plessix, en la paroisse de Maroué, à chacun an et terme de la Toussaint, 47 s. 6 d. de rente ». En 1535, un fief du même nom, dans la même paroisse, appartenait à François, fils de Guillaume Poullain, marchand ; il le tenait de sa mère qui était de la maison de Langouryent. Il est permis de voir là l’emplacement de l’ancien plessis du comte Eudes] terram ad unam quadrucam, et ad Lambalam terram ad duos boves, et juxta Lambalam terram ad burgum faciendum, et ad ccclesiam faciendam, et ad officinas monachorum faciendas, et duodecim arpennos prati, et medietatem duorum molendinorum quos ipse Gauffredus comes ex proprio faciet, aut unum eorum integrum, et hoc erit in voluntate monachorum [Note : La notice précitée ajoute ici : « Et ne omnino forenses eis deessent reditus, dedit eis terram ad burgum faciendum, et quicunque inhabitarent ibi ipsi sicuti burgenses comitis in silva ipsius libertatem incidendi materies domibus construendis seu ligna ad ignem haberent, omnisque introitus vel exitus cujuslibet mercimonii et telonei monachis persolverent. Dedit eis in super, etc. »]. Et unam bonam piscaturam, et ad Sanctum Airandum [Note : M. Cornillet pensait qu’il s’agissait ici de St-Aaron. Dans ce cas, il serait question du fief pour lequel le prieuré, en 1340, réclamait une rente annuelle de 5 sous, de Pétronille, fille d’Olivier Nepotis, alors que Simon, abbé de Marmoutiers, visitait St-Martin. En 1337, Alain de La Roche, sénéchal de Lamballe, jugeait encore un procès contre des habitants de St-Aaron qui devaient 20 soudées de rente sur un hébergement] terram ad unam carrucam. Testes sunt hujus rei Gauffredus ipse comes, Rotbertus frater ejus, Gauffredus cantor, Stephanus sacrista, Guillelmus canonicus, Guihummarus canonicus, Haimo vicecomes, Haimo filius Roaldi, Guillelmus filius Urfoendi, Hugo Taons, Guihummarus filius Haimonis, Herveus Butellarius, Haimo filius Evani, Haimericus filius Gauffredi, Karadocus filius Blocci, Hugo filius Haimerici majoris, et Guillelmus frater ejus. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

II.
Autre charte relative à la fondation du prieuré.
1084
: Ad universorum Majoris Monasterii monachorum tam presentium quam etiam futurorum notitiam presentis auctoritate scripture transmittendam dignum duximus, quod Gauffredus Britannorum comes, qui et Boterellus cognominabatur, dum de rebus suis aliquid Deo et Beato Martino Majoris Monasterii, ad usum videlicet fratrum Christo inibi servientium pro peccatorum suorum redemptione dare disposuisset, dominum Bernardum tunc ejusdem monasterii abbatem ad se accersiri precepit. Cumque predictus abbas ad ejus jussionem ad Dolum castrum ubi comes ipse tunc forte aderat pervenisset, dedit Deo et Beato Martino per manum ejus veterem Lambalam [Note : Dans l’aveu de 1741, on lit : « Autre pièce de terre appellée la Vieille Lamballe, contenant deux journaux de terre ou environ, joignant à la terre de la seigneurie de Mouexigné, d’autre à terre OUivier Bertho ». Il faut rapprocher de ce texte la mention des grands et petits St-Pal, ainsi que le pré du même nom, relatés dans l’aveu de Penthièvre de 1682. Le vieux Lamballe nous semble avoir été l’antique bourgade ainsi nommée d’une chapelle érigée en l’honneur de saint Pol, Land Pol, Lanna Pauli : le nouveau Lamballe fut le château-fort construit, suivant toute apparence, par le comte Eudes], et montem Boeti [Note : Le Mont-Boët était le lieu où s’élevaient les fourches de la justice seigneuriale : nous avons remarqué déjà le Tertre-Bouette, à St-Brieuc ; en breton, Boët-ar-Grave est une injure qui signifie gibier de potence] ; et medietariam Gauffredi comitis de Sancto Airando, et totam illam terram que est inter novam Lambalam et aquam que vocatur Goissan, quam quidem terram emerat a quodam homine nomine Gorio Campione, conjuge ipsius ac filiis omnibus coucedentibus. Ipse etiam Gorio quia hec in ipsa venditione convenientia ei fuerat, ob hoc apud Majus Monasterium monachus postea factus est. Dedit etiam predictus comes molendinum quemdam ante portam ipsius castri situm. Preterea concessit monachis ut si molendinum alium in ejus proprio stagno [Note : L’aveu de Penthièvre de 1682 garde le souvenir de cet étang : « La piece sur la queue de l’estang, appellée le Reaume, contenant 1 journal 73 cordes ». La pièce de l’étang contenait 1 j. 77 c.] juxta eum quem ipse ibi habebat sibi facere quandoque voluissent, sicut ipse suum, ita et ipsi eum liberum perpetuo possiderent ; similiter et prata omnia a ponte Sancti Martini usque ad viam Redonensem et piscarias in vicina aqua illa quam supra nominavimus Goissan, et molendinos omnes quotquot in aqua ipsa facere vellent, omnia hec eis concessit. Dedit eis preterea dimietatem piscium stagni sui et piscariam Odonis filii Gauterii. Concessit etiam eis ut quoscunque homines ad terram suam hospitandam seu de pace sua aut etiam de guerra adducerent, ita liberi essent sicut ipse, nec consuetudiuem aliquam alicui darent nisi tantum monachis ipsis. Convenit. etiam inter eum et monachos ut ipse, mercatum suum de terra illa quam eis donaverat alibi transferret quod quidem ita fecit, et eum in castrum suum transtulit. Nec multo post hominibus patrie illius mercatum ipsum infra castrum propter incomoditatem loci ferre non valentibus, accessit sepedictus comes ad monachos loci ipsius Christianum scilicet priorem et Hainricum atque Jarnigonium, et petiit ab eis quatinus mercatum ipsum in terram Sancti Martini iterum transferri permitterent, et siquidem ibi dampnum haberent ipse hoc eis restauraret. Compulsi itaque monachi, tum ne eis in hoc vim faceret metuentes, tum propter eam quam repromiserat excambitionem, mercatum in terram suam transferri permiserunt. Dedit itaque eis propter hanc mercati transmutationem annis singulis, in Natali Domini inter ciphos et scutellas [Note : Il nous semble qu’il s’agit ici d’une redevance due aux moines sur les objets vendus au marché seigneurial dans les terres du prieuré : il leur revenait 24 vases et écuelles pour leur usage, et des sabots pour leurs serviteurs : ne voyons-nous pas là une trace antique de l’industrie locale, les potiers des environs de Lamballe et les sabotiers de la forêt ?] viginti quatuor ad obsequium domus eorum, ad calciamenta etiam famulorum seu bubulcorum ipsorum tria paria socularium, quorum par unum de optimis et alia de mediocribus esset. Adhuc autem et de sale suo [Note : Les salines du comte étaient à Hillion : l’aveu de Penthièvre de 1782 dit : « Les maisons de Hillion, autrement apellées les Sallinnes, scituées en la parouesse de Hillion, où autrefois ce faisoit de gros sel, et aprésent en terre froste et partye labourable »] usui monachorum, et ubicunque sal eis necessarium esset diebus omnibus sicut domui sue dedit et concessit. Preter hec omnia dedit eis et perpetualiter concessit ut de omnibus quecunque infra mercati ipsius spatium per totam ebdomadem preter statutum diem mercati venderentur, monachi consuetudinem omnes quecunque inde exirent acciperent. Dedit insuper ut omnes homines illi quicunque in terra eorum hospitari vellent de foreste ejus hospitarentur, et de ea viride lignum ad edificandum et siccum haberent ad calefaciendum, adhuc cciam dimidium insule que vocatur Brehat dedit eis et terram Merveni [Note : M. Cornillet proposait de voir ici Maroué : ce serait la plus ancienne forme du nom de cette paroisse, la terre de Merven. L’aveu de 1641 mentionne des propriétés du prieuré en Maroué : « Item apartient audit prieur droit de dixime pour cause dudit prieuré en la paroesse de Maroué, en la dixme de Tremillia, lequel devoir de dixme consiste en un 1/6ème, et est affermé communes années douze perrées froment ». — En 1308, dimanche après St-Thomas, Cl. Grignon, prieur, réclamait à Eon Colloer, « borges de Lamballe », 14 perrées de froment, mesure de Lamballe, à cause du moulin que ce particulier avait en Maroy « ou terrouer de Tremilia »] et forestam illam quam vulgo Toschiam lupinariam vocant [Note : Ce bois devait s’étendre en St-Denoual, où plus tard nous retrouvons le manoir de la Touche-à-Loups, appartenant aux sires de St-Denoual]. Huic dono inter cetera addidit et concessit talem libertatem et justiciam et dominium et dignitatem sine retinentia qualem in terra sua habebat, omni exactione et calumnia et subjectione dimissa, ut nemini seculari sit sujecta. Hic fuerunt : De monachis dominus abba Bernardus, — Drogo bajulus ejus qui fuerat archiepiscopus Remensis [Note : Ce personnage no figure dans aucun acte de l’église de Reims ; M. Hauréau (Gal. Christ., XIX) suppose qu’il s’agit de Bernon], — Hugo filius Ligerii, — Clemens, — Gauffredus de Sablotio, — Mainfinitus, — Guihonocus de Sancto Florentio, — Euvrardus de Puteolo, — Andreas de Gomez , — Robertus Abbas Bonevallis, — Gosmarus abbas Trecacensis.

De famulis domini abbatis : Sancelinus ccllararius, — Jobannes de Sartrino, — Guinebaldus camerarius ejus.

Ex parte comitis : Ipse comes Gauffredus scilicet Boterellus, — Eudo capellanus ejus, — Audronicus magister ejus, — Rannulfus camerarius ejus, — Morihenus dispensator, — Hominicus filius Eudonis, Blenlevez frater ejus, — Judicalis Rufaldus, — Deriandus Bastardus, — Salomon Bornicus, — Golvredus filius Trihanni, — Juhel frater ejus, — Radulfus de Lindisiacis, — Judicaelis Piron, — Gauffredus Coccus, — Danes filius Camelis, — Roaldus filius Guigant, — Guido Coccus, — Urvodius Balistarius, — Mainguidus filius Danielis, — Maino Quoquius, — Herveus Prefectus, — Normannus filius Fravaldi, — Paganus prefectus Doli, — Beatus canonicus Sancti Briomari. — Hoc donum concesserunt etiam omnes fratres ejus [Note : Depuis le mot Briencius, jusqu’à la fin, une écriture moins ancienne indique que cette mention a été ajoutée postérieurement] : Briencius videlicet comes Anglice terre et Alanus Rufus ejus scilicet successor. — Atque alter Alanus qui et Niger dicebatur : hic etiam tertius successit in regno ; et quidam qui sororem ejus bastardam uxorem duxerat Enisandus de Pleveno. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

III.
Donation de quelques petits domaines près Lamballe.
108..
: Goriocus, Herberti filius, dedit Sancto Martino et ejus monachis, concedentibus filiis suis Daniele, Herveo et aliis, curticulas [Note : Avec les savants continuateurs de Du Cange, nous ne saurions voir dans ce mot que le diminutif de curtis ou cortis ; nous le traduisons par petit domaine, parce que cortis embrassait la terre et la demeure du colon] que sunt inter aquas juxta Lambaulum quas pro anima sua ita liberaliter concessit Sancto Martino sicuti ipse et antecessores sui eas diu liberaliter possederant, ipse vero Goriocus paulo post sanus fuit monachus professus apud Majus Monasterium ; Goffredus comes, Eudonis comitis filius, hoc donum concessit, et ex sua parte dedit Sancto Martino omnes consuetudines de curticulis que sibi pertinebant. Hujus doni sunt testes Christianus et Hainricus monachi Sancti Martini, predictus comes Gauffredus, Aldroenus Quinioci filius. De hominibus Sancti Martini Urferius, Godefredus, et Evanus. Ex altera parte ipse Goriocus qui hoc donum dedit et filii ejus Daniel et Herveus, Roaldus Guiganti filius.

 

IV.
Don de la terre de Carlan.
108..
: Goffredus comes, Eudonis comitis filius, paulatim amplificans elemosinam suam quam dederat Sancto Martino et ejus monachis quos juxta Lambaulum posuerat, dedit etiam monachis qui in monasterio Sancti Martini juxta Lambalum erant, et illis qui ibidem post eos futuri erant, dimidiam villam cujusdam terre que vocatur Carlan, in qua terra steterat Aufredus vaccarius, qui fuerat pastor vaccarum Agne comitisse, matris predicti Goffredi. Gorbredus vero et Juhellus, filii Trehiani, hoc donum primo noluerunt concedere, dicentes quia hoc erat suum patrimonium ; sed Christianus et Hainricus, monachi Sancti Martini, dederunt eis unum equum et insuper concesserunt eis orationes et societatem Majoris Monasterii, et ita concesserunt illi duo fratres predictam terram. Aemus filius Guihaloni habuit a monachis Christiano et Hainrico unum bovem, et concessit hoc quod calumpniabat in Carlan, et mansit eciam cum monachis apud Lambaulum per aliquot tempus. Testes sunt Goffredus comes, Albredus Aper, Amalgodus, Christianus et Hainricus monachi. De hominibus Sancti Martini Domocus sutor, Mainnardus faber, Rivallonius barbatus [Note : Les professions de ces témoins indiquent que le bourg St-Martin commençait à se peupler]. (Arch. des Côtes-da-Nord).

 

V.
Donation d’une pièce de terre en avant de la porte de Lamballe.

Herveus Prepositus, Jhoiarni filius, dedit Sancto Martino et ejus monachis pro anima sua quandam terram ante portam Lambaulii que vulgali sermone vocatur Guarda, quia in medio ejusdem terre quidam parvus mons insurgit ; hanc quidem terram dedit predictus Herveus Sancto Martino in manibus monacorum Rivallonii et Aufredi qui tunc apud Lambaulum in monasterio Sancti Martini manebant ; idem vero Herveus sepultus jacet in cimiterio Sancti Martini. Hujus doni sunt testes predicti monachi ; de hominibus Sancti Martini Urferius, Godefredus, Evanus Commautum, Briocus sacerdos ; ex altera parte ipse Herveus et fratres ejus Marquerius et Eudo, Judicalis sacerdos de Tregummal : hoc donum factum fuit apud Sanctum Evidocum. Eandem quidem terram que Guarda vocatur paulo post concessit Sancto Martino sine calumpnia Eudo, miles, predicti Hervei filius, apud castrum quod vocatur Moncontorium [Note : Le mot Moncontorium est surmonté des mots mons consularis, en caractères du XIIIème siècle], in obitu suo, et ipse sepultus fuit in cimiterio Sancti Martini juxta Lambaulum. Testes sunt Rivallonus monachus. De hominibus Sancti Martini Godefredus, Evanus, Herveus Gorioci filius, Gofredus Hervelini filius, Marquerius avunculus ejusdem Eudonis. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

VI.
Pêcherie donnée en déposant une baguette de frêne sur l’autel.

Rerum preteritarum noticiam, genere humano paulatim deficiente, oblivio solet delere ; quapropter ego Daniel et Herveus frater meus, filii Gorioci, volumus notificari litteris tam futuris hominibus quam presentibus donum nostre piscature quam concedimus et donamus pro redemptione animarum nostrarum in perpetuum Sancto Martino et ejus monachis, ut destruatur et funditus eradicetur ne amplius noceat molendinis monacorum ; et hoc donum ambo offerimus cum quodam baculo fraxineo super altare Sancti Martini in monasterio quod est juxta Lambaulum. Sed tamen, ut hoc donum ab heredibus nostris post nos confirmiter ratum haberetur, statuimus ut in unoquoque anno darent monachi nobis et heredibus nostris plenam minam frumenti. Testes sunt Bernardus prior et Gosbertus monachus Sancti Martini, Urferius et Goffredus filius ejus, Bodinus et Berhandus vicinus ejus ; ex altera parte Daniel et Herveus, Aldroenus Breselli filius, Carinus et Johoiarnus. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

VII.
Prétendue charte de Geoffroi Boterel II pour St-Martin de Lamballe.

Note : Nous ne connaissons cet acte que par deux copies assez récentes, l’une comprise dans la collection des Blancs-Manteaux, T. XLV, p. 700, l’autre dans un vieux registre du prieuré, conservé aux archives des Côtes-du-Nord ; nous avons essayé de compléter l’un par l’autre ces textes assez incorrects. Plusieurs expressions, véritables anachronismes, permettent de considérer cette charte comme apocryphe, ou au moins singulièrement altérée dans le but de faire croire à un droit de haute-justice que le prieuré n’eut jamais. Si nous donnons ce document, c’est qu’il mentionne plusieurs lieux des environs de Lamballe, et que pour le faire on a dû avoir recours à la tradition et à des titres que nous n’avons plus. La notice du prieuré de Jugon, que l’on trouvera par ailleurs, semble avoir servi, jusqu’à un certain point, de modèle au rédacteur de cette charte].
1121
: Notum sit omnibus presentibus et futuris quod Gaudefridus, dux Britannie et comes Lamballe, dedit pro anima sua et parentum suorum Deo et Beato Martino Majoris Monasterii, monachis ejus primo ecclesiam que est juxta burgum totum, et ut possint habere hospites de vico qui est subtus, ita ut a magna porta vici usque ad burgum monachorum, erunt parrochiani ecclesie monachorum reddentes ibi totum jus parochiale sicut hospites eorum, et monachi habebunt curam earum animarum pascentes verbo Dei ; quo circa dedit eis curiam et jurisdictionem cum senescallo, procuratore et scriba, cum omni potestate condemnationis in homines suos tam in civili quam in crimine, et puniendi in justitia patibulari [Note : C’est sans doute le Mont-Boët dont nous avons déjà parlé ; l’aveu de 1641 dit : « Autre pièce de terre en laquelle est scituée la justice patibulaire de Lamballe, contenant environ 4 journaulx, joignant au chemin à aller de Lamballe à Moncontour, d’autre à terre du Sgr de Crenan ». 11 semble que le prieur voulut faire valoir, en faveur de ses prétentions à la haute-justice, la présence, dans ses terres, des fourches seigneuriales] Lamballie sita in terra prefata. Gaudefridus porro dedit hortos suos, columbarium et terras junctas cum ecclesia divi Martini, domum et furnium ejusdem loci, cui sint subditi homines, et prata adjacentia ; dedit eis quoque molinum, ad quod venirent homines ad molendum [Note : Le droit de forcer ses vassaux à venir au moulin et au four du prieuré existait véritablement : en 1332, le prieuré réclamait aux bourgeois boulangers de St-Martin onze « dérées » ou « darées » de pain par chaque cuisson de neuf boisseaux de froment ; les boulangers ne voulaient en payer que huit. Les prieurs de Vitré et de Laval, délégués par l’abbé de Marmoutiers, décidèrent qu’il serait payé « neuf derées de pain » par cuisson, quand même celle-ci ne serait pas de neuf boisseaux, et cela au choix du prieur à la sortie du four. Les boulangers pouvaient se réunir pour faire une cuisson, et ne devaient alors qu’une derée de pain chacun ; mais dans les cas de force majeure, et lorsque l’on était contraint de cuire en dehors du jour fixé, ils devaient deux derées par cuisson] ; dedit etiam in decimis ville de Trevilli et Sancti Salvatoris [Note : Les dîmes de Maroué et de St-Sauveur, estimées 30 perrées de froment en 1641] jus suum et pastes cum consuetudine nundinarum festarum Sancti Simonis et Jude : dedit etiam et terram que vulgo vocatur Brublaye et terram que vocatur Saint Palle prope Lamballum, et campos qui vocantur Binionaux et campos longos, et illos qui vocantur vetus Lamballa, campos de la Riviere, campos nomine Touze [Note : « Les Brichalles, sur le chemin de Lamballe à St-Brieuc, joignant la terre des Sgrs de la Fosse-David et de Lantery », en 1641. — « Le Champ-Bringermené sur le chemin de St-Melaine à Moncontour », id. — « Les Champs-Longs, sur le chemin de Lamballe à Moncontour, joignant au chemin de la Guevière à Lamballe », id. — « Le Champ de la Rivière, entre les chemins de Lamballe et de St-Melaine à Moncontour », id. — « Le Champ-Touzé, entre le chemin de Lamballe à Moncontour et celui du Plessis à St-Melaine », id. — Il est à remarquer que les biens mentionnés dans cette charte sont énoncés dans le même ordre que dans l’aveu de 1641 ; serait-ce indice qu’elle fut altérée ou rédigée au milieu du XVIIème siècle ?] et eos in quibus sita est justitia patibularis Lamballie, campos entre les landes du hault, et terram que est prope fluvium de Gouessan, qua itur a villa de Trevily au Gusperel, et illam terram qua itur a villa de Trevilli ou Val aux Moines, et eam que ab una parte jungitur terre domini de Trevilli ab altera in feudo superius dicto, et quidquid habuit in villa de Trevilli Gaudefridus ; cujus donationis testes sunt, ex parte monachorum, Guillelmus abbas Sancti Martini, Guillelmus prior Majoris Monasterii, Garinus de Lanrigni, Hubertus Pintarius, Petrus Brinfeldus, Gauterius Athanasius, Johannes de Cambario, Ravilius prior Sancti Maclovii, Mainfautus prior Dinanensis, Guillelmus Rebrach, Helias saerista Sancti Maclovii : et famuli monachorum, Paganus cameriarius, Ansgerius de l’Hospitali, Johannes Moriscanus, Gaudefridus Rosellus, Petrus Martinus, Regnaldus Columbet, Rodolphus Brorand ; porro ex parte Gaufredi, pater ejus, et Guillelmus frater ipsius, Simon archidiaconus Hindagavii, Herveus filius Haymonis, Pressius filius Guyonis, Beraldus prepositus et multi alii ; concessum et ipsi Gaudefrido ab abbate, et monachis presentibus ut tantumdem fiat pro eo quando obierit quantum et monacho. Concessit etiam ut monachi accipiant soluti et quitti de omnibus sylvis ejus ad edificandum et ardendum ubicumque acceperint ejus homines, ibi et homines monachorum : porci vero monachorum, sicut in panesgio in omnibus sylvis suis, sicut et porci ejus erunt, et ubicunque pascent hospites ejus porcos suos, et ibi hospites monachorum similiter suos et reddant panasgium ; dedit etiam eis decimam de omnibus conductibus suis de passagiis, et concessit ut omnes hospitali fuerint in terra monachorum quodcumque mercatum fuerint in castro ejus, vel in quocumque loco ipsius terre reddant consuetudinem monachis ; si homines monachorum fecerint aliquod fbris factum clamor primus fiet ad monaehum faciet inde justitiam, et habebit emendationes quales debebit si voluerit accipere, aut si noluerit condonabit : quod si monachus a facienda justitia defecerit, clamor deferetur ad dominum, et ipse coget homines ad justitiam, sed monachus habebit emendationem. Hec omnia concessit et uxor ejus, hec omnia vidit et audivit dominus Guillelmus abbas Sancti Martini cum omnibus monachis supradictis demptis quatuor, videlicet Guarino, Ravilio, Mainfacto, Hellio, et famuli etiam supra scripti viderunt et audierunt ; ex parte vero Gaudefridi, ipse Gaudefridus, Bertrandus filius Magni, Olivarius filius, dominus Adrian, filius Philippi Roaldi, filius Philippi, Galterius, Normanus de Brehan, Trihan presbiter, Andreas, dominus Groval, Simon archidiaconus, Gauterius filius Minfanti, Alanus Mutel et Ansgius frater ejus, Morgaux Maumoligot, Rodolfus Partarius, Ricardus lilius Gaudefridi, Robertus Tonsus, Thomas de Sancto Johanno. Dedit quoque Bertrandus filius Magni pro anima sua et parentum suorum Beato Martino et monachis ejus landam non clausam prope landam de Mieslin et terram que est prope le Gueperel, et terras et prata quo habebat in villa de Belville : hec viderunt et audierunt supradicti testes tam monachi quam famuli, quos quidem supra nominavimus, ad presens eos reiterasse necesse non fuerit. Hac autem concessione Gaudefridus et alii dantes volunt ut pauperibus parochie Sancti Martini de Lamballa subveniatur, dominicis Adventus detur quarta pars unius pere decocta, et doceatur doctrina Christiana, hujus doni et aliorum testes sunt omnes prefati, ita conclusum et statutum, anno Domini et salutis nostre millesimo centesimo vigesimo primo, die julii vigesima quarta.

 

VIII.
Jean, évêque de St-Brieuc, confirme la possession du prieuré.
1129
: Legimus in divinis scripturis quia ab Adam primo homine usque ad finem mundi consurgunt indesinenter iniqui contra fideles Sancte Ecclesie et maxime contra monachos ceterosque saere religionis ministros, ad quorum defensionem omnipotens dominus antiquitus ordonavit archiepiscopos, episcopos aliosque Sancte Ecclesie prelatos qui gladio Sancti Spiritus a persecutione iniquorum, fideles et eorum possessiones defenderent, et eos pane verbi Dei pascendo in patientia confortarent. Igitur ego Johannes, Dei gratia Sancti Briocii episcopus, precepto boni pastoris qui posuit animam suam pro ovibus suis succensus, et exemplo sanctorum prelatorum communitus, et mecum capitulum ecclesie Sancti Brioci uno assensu, salva tamen obedientia nostre ecclesie, canonice confirmamus et impressiono nostri sigilli corroboramus omnia quecunque possidendo tenent dono fidelium in nostro episcopatu monachi Beati Martini Majoris Monasterii sive sint ecclesiarum beneficia, scilicet decime vel oblationes, sive prata vel terre, aut quecumque alia ; inter cetera specialiter confirmamus ecclesiam monachorum Majoris Monasterii prope Lambaulum in honorem Beati Martini fundatam et cimiterium ejusdem ecclesie, burgum quoque, terras, decimas, ceterasque possessiones illi ecclesie adjacentes dono Qdelium et ita ut populus totius burgi monachorum parrochiales redditus predicte ecclesie reddat in pace ad victum monachorum, et in cimiterio eorum sepeliatur. Insuper quicquid datum est predicte ecclesie monachorum temporibus antecessorum nostrorum Hamonis et Willelmi episcoporum et nostro tempore concedendo confirmamus et in perpetuum auctorizamus. Quod si quis hujus nostre confirmationis violator extiterit, gladio Sancti Spiritus et auctoritate Beati Petri cujus vices gerimus feriatur. Actum anno ab Incarnatione Domini M° C° XX° VIIII°. Indictione septima. Signum + Johannis Sancti Briocii episcopi. Testes sunt Johannes episcopus, Judicalis decanus, Hamo archidiaconus, Alexander precentor, Roallenus canonicus, Herveus canonicus, Gofridus canonicus, Fuleherius saerista, Mauricius nepos episcopi, Hamo presbiter de Treguehuc, Gosbertus prior de Lambala, Guarinus et Aldebertus monachi Majoris Monasterii, David presbiter, Urvodius clericus et multi alii [Note : Une copie de cette charte, peut-être postérieure à 1132, présente les variantes suivantes : la date sert de préambule ; les témoins ne sont pas mentionnés ; après in perpetuum auctorisamus, on lit ecclesiamque Sancti Michaelis Drosilie ; après sive prata vel terre, manquent les mots aut quecumque alia ; après ecclesie adjacentes, manque dono fidelium ; après ecclesie reddat, manque in pace. Nous supposons que celle chapelle St-Michel est la même que nous retrouvons au N° XVIII]. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

IX.
Donation de la dtme d’une terre par Maingui.

Evangelium precipiendo dedit fidelibus date et dabitur vobis. Cui precepto obediens Mainguinus, Juneni filius, sanus et incolumis, concedentibus filiis et parentibus suis, dedit Sancto Martino et ejus monachis decimam de terra que vocatur Leix quam paulo idem Mainguinus infirmus et proximus sue morti, tamen sana mento, adhuc et memoria in perpetuum Sancto Martino concessit. Uxor vero illius et filii sui Goffredus et Ansgerius qui presentes aderant concesserunt. Testes sunt Gosbertus monacus, Goffredus Privaldi filius, Goffredus et Ansgerius filii Mainguini. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

X.
Rolland, évêque de St-Brieuc, donne à Marmoutiers l’église de St-Aaron.
1144
: Universis presentes litteras inspecturis, officialis curie Turonensis, salutem in Domino. Noveritis nos litteras bone memorie Rollandi, quondam Briocensis episcopi, vidisse in hec verba. In nomine Sancte et individue Trinitatis ego Rollandus, Dei gracia Sancti Brioci episcopus, sancte Ecclesie rectoribus et eis obedientibus, salutem et oracionum mercedem. Noverint hujus cartule lectores et auditores nos, assentiente Judicaele archidiacono et nostre ecclesie capitulo, salvo pontificali jure tam in prandio quam in reddenda sinodo, monachis Majoris Monasterii in manu H. prioris Sancti Martini Lambali ecclesiam Sancti Aaron cum omnibus redditibus suis caritative concessisse et ejusdem capellanum pontificali servata obedientia collocandum et removendum per manum eorumdem monachorum canonice et capellanie redditus juxta dispensacionem ipsorum dividatur. Quineciam quicunque manserit in elemosina que est inter cenobium eorum et Lambalum opidum, quam comes Boterel pro redempcione anime sue et predecessorum suorum prefatis monachis dedit sue ecclesie parrochiani in perpetuum sint. Qui vero eos hac concessione et dono ecclesie Sancti Aaron eos spoliare vel minorare conabuntur, ut matris ecclesie invasores et divini verbi transgressores anathematis sentencie succumbant quoad resipiscant, et ne aliqua hoc dona vel donorum concessio fierent irrita et lividi et machinatores doli obmutescant, hanc cartulam nostri auctoritate sigilli signavimus solidando harum elemosinarum. Idem Rollandus testis et concessor, et Judicaelus archidiaconus, Gaufridus Maignadi filius, Alexander cantor, Rainaldus qui tunc vice capellani fungebatur, Jobannes sacerdos de Plegonal, et Terhean Sancti Aaron dictus abbas qui illam ecclesiam hereditario modo tenebat ......... recognoscens se graviter deliquisse sanctuarium Dei possidendo, hereditate tantum peccatum cupiens abolere in manu domini R. episcopi liberam et quietam misit qui eam non minorato jure pontificali, visa monachorum Majoris Monasterii honestate dedit illis qui prefatum Terheanum cum ea sucipientes ibidem sublatam monachum fecerunt. Item Herveus prior testis et Guido Jugonensis prior, Danneel camerarius episcopi de equestri ordine Gaufredus pretor de Sesson [Note : Ces expressions de camérier de l’évêque, et de pretor, pour gouverneur, capitaine de Cesson, se trouvent rarement dans nos chartes bretonnes], Hamo Huelli filius et multi alii, annus ab Incarnacione Domini M° C° XL° IIII°, epactus XV, concurrente VI, Gaufrido comite Stephani filio dominante in Pentavro [Note : C’est la plus ancienne mention du Penthièvre dans un acte officiel], Garnerio abbate regente ecclesiam Majoris Monasterii. Datum apud Sanctum Martinum Lambali. Nos vero quod in eis vidimus hoc testamur. Datum a nobis hoc transcriptum anno Domini M° CC° L° quinto, mense junii. (Id.).

 

XI.
Geoffroi Prepositus, embrassant la vie religieuse dans sa vieillesse, donne à St-Martin de Lamballe une rente de dix quartiers de sel sur ses salines, en présence de G., évêque de St-Brieuc, et de G., « comitis Lamballiensis ». (Bl.-Mant., T. XXXVI, f° 109).

 

XII.
Josce, archevêque de Tours, confirme un don de dîmes que les moines purgent d’hypothèques.

Ego Joscius, Dei gracia Turonensium archiepiscopus, omnibus tam futuris quam presentibus notificare dignum duxi, quod Petrus, Rodaldi filius, dedit in elemosina decimam de Triac et de Liscot [Note : Le Triac, en St-Aaron ; Lescouët, près de St-Martin] ecclesie Beati Martini de Lamballe. Monachi autem ejusdem ecclesie prenominatam decimam precio octo librarum redemerunt, quibus pignori tenebatur obligata, ac per hoc decima quiete transivit in usus monachorum, et Beati Martini, cui sicut dictum est data extiterat. Concesserunt donationem istam filie predicti Petri, et Joscius frater ejus, et Oliverus gener ipsius, et filius Guillermi de Insula, filius Hamonis. Testes autem hujus rei Herveus de Andel, Isacar sacerdos, Gaufredus sacerdos, Julianus, Herveus sacerdos, Bocherus filius Morini, Eudo Cadaver, Benedictus, Guillermus Prepositus, Breanus molendinarius, Gaufridus Bafer, Gaufredus de Tahaait, et plures alii. Hoc autem ut temporibus in perpetuis ratum habeatur et maneat inconvulsum ecclesie jam dicte Sancti Martini auctoritate sigilli nostri confirmamus, et tam decimam quam bona fratrum ibidem conversantium sub Beati Mauricii et nostra protectione suscipimus. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

XIII.
Geoffroi, évêque de St-Brieuc, autorise l’établissement de chapelains à St-Martin de Lamballe.

G., Dei gracia Briocencis episcopus, omnibus ad quoscumque littere iste pervenerint, salutem. Quum temporalia facta solent oblivione sepeliri, volumus tam presentibus quam futuris notum fieri me G. Briocensem episcopum ob peticionem Herevei abbatis Majoris Monasterii fratrumque suorum et ob amorem clerici nostri Guillelmi, et propter oraciones et beneficia predicte domus, concessisse et donavisse abbati et Monachis Monasterii quod ponant ad certos terminos capellanos pro voluntate sua sicut semper ponere consueverunt, salvo jure Briocencis ecclesie, in capellania Sancti Martini de Lambalia. Testibus hiis D. archidiacono, N. decano, J. cantore, Guillelmo Rabino, Guillelmo de Montcontorio, E. de Quesseio et pluribus aliis. (Id.).

 

XIV.
Guillaume, évêque de St-Brieuc nomme un recteur de St-Aaron.
1207
: Ego Willelmus, dignacione divina Briocensis episcopus, omnibus presentes litteras inspecturis notum facio quod caritative donavi et concessi Bertranno clerico ecclesiam Sancti Aaronis cum universis pertinenciis suis, ad presentationem venerabilis abbatis Majoris Monasterii, ad quem jus patronatus illius ecclesie noscitur pertinere, vita comite possidendam. In cujus rei memoria presentes litteras testimoniales conscribi, et sigilli mei apposicione feci communiri. Hiis testibus Alano precentore, Eudone de Begar monacho de Boquian, Radulfo priore de Lambala, Herveo presbitero de Iffiniac, Willelmo Anglico clerico meo, Martino Fulberti, et pluribus aliis. Actum anno gracie M° CC° VII°, ordinationis mee anno primo. (Arch. des Côtes-du-Nord. — Est mentionnée au T. XXXIX. 233, des Bl.-Mant.).

 

XV.
Accord entre l’évêque de St-Brieuc et le prieur au sujet du droit de procuration.
1211
: P., Dei gracia Briocensis ecclesie humilis minister, universis ad quos presentes littere pervenerint in vero salutari salutem. Noverit universitas vestra quod cum inter nos, ex una parte, et Radulfum priorem Beati Martini de Lambalia, ex altera, contencio verteretur super hoc videlicet quod ab ipso procurationem exigebamus nobis annis singulis exhibendam, facta est compositio in hunc modum : videlicet quod nos loco procurationis vel successores nostri a priore dicte domus XV solidos usualis monete percipiemus, de illis vero XV solidis prior dicte domus decem persolvet solidos et quinque persolvet prefate ecclesie cappellanus. Nos enim tenemur anno quolibet vel nostri successores plenariam visitacionem facere in ecclesia superius sepedicta ; in crastinum autem Natalis Domini dictos XV solidos per manum prioris recipiemus. Actum anno gracie M° CC° XI° mense februario. (Arch. des C.-du-N. — Vidimus de l’oflicial de Tours le mercredi après la fête de St-Michel, en 1281. —Autre vidimus de l’oflicial de St-Brieuc, 1290).

 

XVI.
Pierre Mauclerc proclame les libertés et franchises des bourgeois de St-Martin.
1213
: Ego Petrus, dux Britannie, comes Richemundis, notum facio universis presentem paginam inspecturis me concessisse et confirmasse abbati et conventui Majoris Monasterii et monachis ejusdem ecclesie Deo servientibus in ecclesia Beati Martini de Lambalia quicquid habent et possident in villa de Lambalia per elemosinam, burgum Sancti Martini et omnes homines in eodem burgo manentes cum rebus suis immunes et liberos ab omni servicio et tallia et exactione in pace et in perpetuum possidendos, in hiis mihi nichil retinens propter ejusdem domus beneficia et oraciones, exceptis octo libris mihi per manum prioris ejusdem domus in quadragesima domini de gardagio [Note : Le gardagium était l’obligation de concourir à la garde du château, le guet] annuatim reddendis ; et quod homines dicti prioris ibunt in exercitu meo et calvachia mea cum aliis hominibus meis de Lambalia. Homines eciam dicti prioris de Lambalia habebunt communionem terre mee sicuti alii homines mei. Quod ut ratum et inconcussum permaneat, sigilli mei munimine feci roborari, et precor ut confirmandam cartam istam dominus archiepiscopus Turonensis et dominus episcopus Briocensis huic scripto sigilla sua velint apponere. Actum apud Redonas, anno gracie M° CC° tercio decimo, mense Martii. (Arch. des C.-du-N. — Vidimus par l’official de Tours en mai 1243 et 1244. — Même date, charte donnée dans les mêmes termes par Aelix, duchesse de Bretagne, comtesse de Richemond).

 

XVII.
Lettre de Pierre Mauclerc à la Duchesse.

P., dux Britannie karissime, uxoris sue ducisse Britannie, salutem et amoris vinclum indissolubile : mando vobis quatinus confirmacionem cartarum quam confirmavi abbati et conventui Sancti Melanii Redonensis et priori Sancti Martini de Lambalia super elemosinis et aliis que in carta eorum continetur velitis et concedatis. (Cart. de St-Melaine, f° 182. — Bibl. de Rennes).

 

XVIII.
Don de bois mort dans la forêt de Corron.
1216
: Omnibus presentibus et futuris qui presentem cartam viderint vel audierint, Stephanus de Corron, Agnes lilia ejus, Gaufridus Tornemine, Oliverius filius ejus, Hamo Prepositus et Juhellus filins ejus, et Rollandus de Hyllion, salutem in Domino. Noveritis quod nos communi assensu dedimus in perpetuam et liberam elemosinam pro salute animarum nostrarum, antecessorum et successorum nostrorum Deo et Beato Michaeli de Rupe [Note : St-Michel de la Roche doit être le rocher de St-Michel, situé devant Erquy, et sur lequel existe encore une chapelle sous le vocable de l’archange : les seigneurs mentionnés dans cette charte avaient des biens dans cette partie du Penthièvre. Il faut rapprocher cet acte de celui que D. Morice a publié t. I, col. 569, par lequel l’évêque Jean, en 1120, confirme aux moines de Marmoutiers « rupem Tinguilii cum ecclesia Sancti Michaelis in ejusdem rupis cacumine, etc. »], et Beato Martino et monachis Majoris Monasterii in ecclesia Sancti Michaelis de Rupe servientibus unam summam de bosco mortuo in nemore nostro de Corron, singulis diehus percipiendam et in perpetuum pacifice possidendam. Predicti vero monachi hujus beneficii non immemores concesserunt nobis et successoribus nostris participacionem omnium spiritualium beneficiorum et oracionum que de cetero in abbacia Majoris Monasterii et in omnibus membris ejus per Dei voluntatem fieri contigerit usque in finem seculi tamquam ipsis felici commercio pro terrenis celestia, pro perituris eterna commutantes. Et ut hoc donum firmum habeatur in posterum presentem cartulam in testimonium eis dedimus sigillorum nostrorum munimine roboratam. Actum apud Lambaliam anno gracie M° CC° sexto decimo [Note : Au temps de D. Morice, cet acte avait conservé un des trois sceaux qui y pendaient primitivement : c’était le troisième qui portait une orle de lionceaux avec une bande brochant sur le tout]. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

XIX.
Confirmation d’un droit de procuration et de visite par l’évêque Sylvestre.
1217
: Silvester, Dei gracia Briocensis episcopus, universis Christi fidelibus ad quos presentes littere pervenerint, perpetuam in Domino salutem. Noverit universitas vestra quod cum inter venerabilem virum Petrum, predecessorum nostrum, ex una parte, et Radulfum tunc temporis priorem Sancti Martini de Lambalia, ex altera, contencio verteretur super quadam visitacione et procuratione quam dictus predecessor noster a dicta Sancti Martini de Lambalia domo exigebat annis singulis sibi exiberi, tandem, facta composicione et pace, dictus P. predecessor noster litteras sigillo suo communitas dicte Sancti Martini de Lambalia domui concessit in hanc formam. P. Dei gracia Briocensis ecclesie humilis, etc. (Ut supra, Cart. XV). Hanc igitur predecessoris nostri composicionem nos audientes approbavimus, et ad peticionem dilectorum nostrorum Hugonis Majoris Monasteri venerabilis abbatis nec non et tocius ejusdem ecclesie conventus, sigilli nostri apposicione confirmavimus. Actum anno gracie millesimo ducentesimo decimo septimo. (Arch. des C.-du-N. — Vidimus de l’official de la cour de l’archidiacre de Penthièvre, en 1281).

 

XX.
Olivier Tournemine confirme au prieuré les libéralités de ses ancêtres dans la forêt de Lamballe.
1220
: Ego Oliverius Tornemine omnibus Christi fidelibus ad quos presentes littere pervenerint notum facio me concessisse et confirmasse priori Sancti Martini de Lambala et monachis Majoris Monasterii ibidem Deo servientibus elemosinam quam eis antecessores mei caritative contulerunt : scilicet ad usus proprios habeant per totam forestam de Lambala nemus mortuum ad ardendum et vivum ad edificia sua facienda, et quia nemus mortuum pro multitudine hominum in foresta habitancium posset penitus adnichillari, ita quod monachi predicti minus sufficienter possent usagium suum percipere, ego dictus amore Dei qui in omnia tribuit et potestatem habet auferendi, pro redemptione anime mee et antecessorum meorum et uxoris mee et heredum meorum, in puram et perpetuam elemosinam dedi et concessi priori et monachis supradictis ut in tota foresta supradicta de qualibet arbore que fructum non gerit habeant et percipiant sine contradicione qualibet, ad usus proprios usagium suum, quamlibet arborem in dicta foresta ad propria edificia eisdem concedentes, prout quam in herbergario de Goudeya sicut dividitur ab alia foresta per viam de Malo Pertuso sicut itur de burgo de Tregoniau [Tregoma] versus burgum de Plueen [Pleven] : quod ut ratum et inconcussum permaneat presentes lilteras testimoniales prefatis monachis dedi sigilli mei munimine roboratas. Actum anno gracie M° CC° vicesimo. (Arch. des C.-du-N. — Copie donnée par l’official de la curia de St-Brteuc, en avril 1290).

 

XXI.
Accord avec Alain de Retallis pour le vieux Lamballe et le Plessix-Rouaut.
1224
: Universis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis, Gaufridus Rossel de Hilion, seneschallus Lambalie, salutem in Domino. Noverit universitas vestra quod Alanus de Retallis filius Rollandi filins Alani [Note : Il s’agit ici d’une famille que, dans la première édition de son Armorial, M. de Courcy nomme Rezalleis, d’après une copie incorrecte de dom Morice], in presencia nostra constitutus, pro se et pro salute animarum antecessorum suorum quitavit Deo et prioratui Sancti Martini de Lambalo, et monachis ibi Deo servientibus omnes contenciones quas habebat super elemosinas Sancti Martini in veteri Lambalo et in Pleseiaco Roaudi, et in omnibus aliis locis ubicunque dicte elemosine erant .......te ; et juravit pro se et pro suis heredibus quod de cetero in elemosinis Sancti Martini nichil reclamabit, et concessit dictis monachis elemosinas quas sui antecessores dederunt et concesserunt Sancto Martino de Lambalo de cetero sine contradictione aliqua in perpetuum pacifice possidendas ; et ut hoc ratum sit et stabile nos de assensu dicti Alani presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari, in hujus rei testimonium et munimen. Aetum apud Lambalum in octabis Beate Marie Magdalene anno gracie M° CC° XX° IV°. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

XXII.
Donation de Lucie de Matignon.
1225
: Reverendo Patri ac domino Guillelmo, Dei gracia Briocensi episcopo, Lucia, domina de Matignon, salutem et obedienciam debitam et devotam. Noverit paternitas vestra quod ego pro anima Johannis filii mei defuncti, cum assensu domini Stephani Guoion, olim mariti mei, et cum assensu heredum meorum, dedi unam minam frumenti domui Sancti Martini de Lambalia et monachis ibidem commorantibus in helemosinam pro bono et commodo eorumdem ; dictam minam et dimidium cartengii ad mensuram de Matignon in terra mea que dicitur Ballivia, in parochia Sancti Casti [Note : La Baillie, en St-Cast] sita, eisdem habendam annuatim assignavi ; unde paternitatem vestram in Domino exoro quatinus dictam donacionem dicte domui et dictis monachis prout in meis litteris videbitis sigilli vestri munimine roboretis. Bene et diu valeat paternitas vestra [Note : L’acte de donation, de la même date et dans les mêmes termes, est aux Archives des Côtes-du-Nord (aujourd'hui Côtes-d'Armor), ainsi que des copies de 1283 et 1284, données par Eudes, archidiacre de Penthièvre.]. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

XXIII.
Accord entre Pierre Mauclerc et l’abbé de Marmoutiers au sujet des dommages causés par le duc aux prieurés du monastère.
1230
: Universis ad quos presentes litiere pervenerint, P., dux Britannorum, comes Richemondie, salutem. Noveritis quod cum contentiones plures inter nos, ex una parte, et religiosos viros abbatem et conventum Majoris Monasterii verterentur, ex altera, super prioratibus de Lambalia, de Jugon et de Castro Celso et rebus aliis ad dictos monachos pertinentibus, tandem super omnibus contenecionibus nostris quod inter nos usque ad presens tempus orte fuerunt super dictis prioratibus, mediante religioso viro G. majore priore Majoris Monasterii ab abbate suo et conventu ad hoc specialiter destinato, fuit compositum in hunc modum : videlicet quod omnes injurias et damna que sibi et domibus suis prenominatis a nobis et nostris dicebant illata liberaliter remiserunt ita tamen quod nos teneremur satisfacere hominibus prioratus de Lambalia super damnis et injuriis a nobis et nostris baillivis eisdem illatis, priore et prioratu de Lambalia et hominibus ejusdem restitutis ad eundem statum et libertatem in qua erant tempore contentionis nostre, et nos tenemur custodire eos in predictis libertatibus secundum quod in nostra cartha plenius continetur. Tenemur etiam eisdem dare legale excambium infra instans festum Omnium Sanctorum, ad arbitrium honorum virorum ad hoc communiter eligendorum, pratorum molendinorum censuum ad prioratum de Jugone pertinentium quod per stagnum nostrum fuerunt occupata ; preterea tenemur reedificare intra annum domos et edificia eorum apud Castrum Celsum occasione munitionum nostrarum diruta in loco competenti et eque bono statu vel meliori in quo erant. Et si quid de redditibus, terris, vel pratis vel rebus aliis prioratus sui de Castro Celso diminutum est vel occupatum occasione aliqua per nos vel per baillivos nostros nos infra instans festum Omnium Sanctorum ad arbitrium bonorum virorum ad hoc eligendorum legale excambium eisdem faciemus. Ut autem hec permaneant et inconcusse nos presentes litteras eisdem indulsimus sigilli nostri munimine roboratas. Actum apud Rhedonas in crastino Beati Egidii anno ab Incarnatione Domini M° CC° trigesimo mense septembris. Sic sigillatum in fermento cum duplici cauda in figura Sancti Martini. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

XXIV.
Charte de l’évêque saint Guillaume au sujet des moulins de Boteroie.
1231
: Universis Christi fidelibus ad quos presentes littere pervenerint, Guillelmus, Dei gracia Briocensis episcopus, salutem in Domino. Noverit universitus vestra quod cum contencio inter Guillelmum Jobannis, ex una parte, et priorem Sancti Martini de Lambale, ex altera, diutius verteretur super molendinis de Botoroie de quibus idem Guillelmus Johannis custodiam et jus hereditarium asserebat se habere, quod prior supradictus negabat. Tandem amicabiliter inter ipsos composuerunt in hunc modum : ita quod supradictus Guillelmus Johannis super altare Sancti Martini supradicti juravit quod ipse, nec aliquis post ipsum de cetero, in dictis molendiis factis vel faciendis aliquid jure hereditario non reclamaret, nisi Eudo et Guillelmus de Boteroie, qui molendinos supradictos tunc temporis ad firmam habebant et non jure hereditario, possent aliquid in supradictis molendinis erga priorem loci supradicti jure hereditario acquirere et habere ; si vero dicti Eudo et Guillelmus de Boteroie in dictis molendinis erga priorem loci supradicti jure hereditario possent aliquid acquirere, idem Guillelmus Johannis in acquisitione illa sicut quilibet illorum perciperet porcionem. Sciendum et enim quod supradictus prior centum solidos propter hanc composicionem eidem Guillelmo Johannis contulit et persolvit, et ut hoc ratum haberetur litteras istas ad peticionem parcium sigilli nostri munimine dignum duximus roborandas. Actum apud Lambalum anno Domini M° CC° XXX° primo [Note : Nous ne donnons pas une charte, de 1247, de Hugues Le Brun, comte d’Angoulème, et de sa femme Yolande de Penthièvre, confirmant simplement celles du comte Geoffroy, de son beau-père Pierre de Dreux et de la duchesse Alix, qui précèdent. (D. Mor., I, 931)]. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

XXV.
André, évêque de St-Brieuc, nomme à la cure de St-Aaron.
1255
: Universis presentes litteras inspecturis, Andreas, Dei gracia Briocensis episcopus, salutem in Domino. Noveritis quod cum ecclesia Sancti Aronii, nostre dyocesis, per mortem Bertrandi de Trevili qui eamdem ut dicebatur ad presentacionem abbatis Majoris Monasterii Turonensis obtinuerat et tenuerat per longum tempus, vaccasset, et ab aliquibus deduceretur in dubium an ita fuisset, tandem nos ex testimonio bonorum virorum, maxime reverendi patris ac domini P., Dei gracia Turonensis archiepiscopi, qui de partibus illis extitit oriuudus [Note : Pierre, archevêque de Tours, est connu sous le nom de Pierre de Lamballe] et ex litteris bone memorie Rollandi quondam episcopi Briocensis, pro certo nobis constitit evidenter ecclesiam antedictam ad patronatum et presentacionem abbatis Majoris Monasterii Turonensis pertinere, dubia relinquentes pro certis, magistrum Guillelmum Daniel, quem nobis ad prefatam ecclesiam vir religiosus ac venerabilis pater G. , Dei gracia abbas Majoris Monasterii Turonensis, presentavit ad eamdem, benigniter duximus admittendum. In cujus rei testimonium et munimen presentes litteras dedimus eidem abbati sigilli nostri munimine roboratas. Datum die veneris proxima ante festum Beati Andree apostoli, mense novembris, sexto kalendas decembris, anno Domini M° CC° quinquagesimo quinto. (Id.).

 

XXVI.
Acquisition de moulins à blé.
1260
: Universis, etc., officialis curie Briocensis, salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presencia constituti Petrus Bafer et Eudo Bafer, fratres, Juliana et Petronilla sorores dictorum fratrum, et Guillelmus dictus Boon, maritus dicte Juliane, recognoverunt se vendidisse priori Sancti Martini de Lambalia quicquid habebant et habere poterat et debebant juris, proprietatis, possessionis et sessine in molendinis ad bladum sitis juxta pontem Sancti Martini de Lambalia dicto priori et successoribus suis de cetero in perpetuum jure hereditario pacifice possidendum, tenendum et habendum. De qua vendicione prenominati Petrus et Eudo fratres, Juliana et Petronilla eorumdem fratrum sorores, et dictus Guillelmus Boon coram nobis se tenuerunt penitus pro pagatis. Juraverunt eciam coram nobis prenominati Petrus, Eudo, Juliana et Petronilla et dictus Guillelmus quod contra predictam vendicionem istam non venient de cetero, etc. Datum anno Domini M° CC° sexagesimo, mense maii. (Scellé du sceau de la cour de St-Brieuc. — Titres de Marmoutiers. — Arch. des Côtes-du-Nord).

 

XXVII.
Charte du duc Jean au sujet des moulins de Botoroie.
1260
: Universis presentes litteras inspecturis, Johannes, dux Britannie, salutem in Domino. Noveritis quod cum molendina de Bote Roie prioratus Sancti Martini de Lambalia, Briocensis dyocesis, ordinis Majoris Monasterii Turonensis, submersa fuissent et destructa per aquam stanni nostri de Ponte Novo, nos nolentes dampnum dicti prioratus, nec eciam detrimentum, Deum habentes pre oculis, dicto prioratui tradidimus molendinum de Valle Viridi [Note : En 1312, le prieur Olivier affermait « les moulins de Vaulvert o tout le destroit d’iceus, o toutes leurs appartenances si comme eux ont esté accoustumé autreffoiz, à deux meuniers pour 52 livres de bonne monnae corante » payables en trois termes ; « c’est à savoir environ Pasques quand ledit prieur voudra aler au chapitre de l’abbaye de Marmoutiers », à la feste St-Denis et à Noël] in escambium et eciam recompensacionem dampnorum que fecimus dicto prioratui per aquam stanni dicti com pertinenciis ejusdem molendini, eidem prioratui de cetero in perpetuum tenendum, possidendum et habendum ; et potest prior qui pro tempore fuerit in dicto prioratu facere ibidem duo molendina et habere et tenere districtum suum hominum suorum ad dicta molendina de Valle Virido, sicut poterat facere, tenere et habere in predictis molendinis de Boteroie : et nos et successores nostri tenemur in perpetuum dicto prioratui dicta molendina de Valle Virido com suis pertinenciis garantizare. In cujus rei testimonium presentes litteras sigillo nostro dedimus sigillatas. Datum apud Such (Suscinio) die martis proxima post festum Beati Dyonisii, anno Domini M° CC° sexagesimo. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

XXVIII.
Aumône de Amette de Ville-Marie.
1270
: Universis presentes litteras inspecturis et audituris Eudo, archidiaconus Pentheurie in ecclesia Briocensi, salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presencia in jure specialiter constituta, Ameta de Villa Marie recognovit in jure coram nobis se debere priori Beati Martini de Lambalo et prioratui ejusdem loci et monachis ibidem commorantibus unam perream frumenti ad mensuram Lambali, annui redditus, super quodam molendino sito subtus domum dicte Amete, racione elemosine facte eisdem priori et monachis et prioratui super dicto molendino a dicta Ameta : quam perream frumenti ipsa Ameta concessit et tenetur reddere et sui heredes super dicto molendino in perpetuum annuatim eisdem prioratui, priori et monachis in dicto prioratu consistentibus ad festum Beate Marie Magdalene, ad quam perream reddendam termino prenotato annuatim ipsam Ametam presentem coram nobis et in hoc consencientem, et premissa vera esse consencientem in hiis scriptis sentencialiter condampnavimus. Datum die jovis anie Penthecostem, anno Domini M° CC° LXX°. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

XXIX.
Résignation de Geoffroi, curé de St-Martin.
1271
: Universis presentes licteras inspecturis vel audituris, officialis curie Briocensis, salutem in Domino. Notum facimus quod in nostra presencia constitutus, dominus Gaufridus, curatus ecclesie Beati Martini de Lambalia, resignavit libere et sine aliqua condicione dictam ecclesiam Sancti Martini de Lambalia in qua persona existebat, et hoc omnibus quibus significandum est significamus per presentes licteras sigillo curie Briocensis sigillatas. Datum die dominica qua cantatur Letare Jerusalem, anno Domini M° CC° septuagesimo primo. (Id.).

 

XXX.
Donation de biens en St-Alban.
1281
: Universis presentes litteras inspecturis et audituris, offieialis Briocensis, salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presencia constituti Petrus Rosselli et Johannes Giraudi, fratres, filii Sibille filie Oliverii Fabri, spontanei non coacti, Briocensis dyocesis, dederunt, contulerunt et concesserunt, dant, conferunt et concedunt, quidquid juris proprietatis possessionis et dominii habebant et habere poterant, et debebant tam ex causa successionis ex caduco quam ex alia qualibet quacunque causa in Villa Deriani sita in parochia Sancti Albini [Note : La Ville-Derryen, en St-Alban, qui appartenait en 1535 au Sgr de Bien-Assis : c’est également en St-Alban que se trouvait Gaureguel, mentionné dans une charte précédente] tam terris, pratis, aquis, tandis quam aliis pertinenciis, totum pro toto, scilicet religioso viro et honesto priori Sancti Martini de Lambala dicte dyocesis, et prioratui ejusdem loci in puram et perpetuam elemosinam jure hereditario possidendum pacifice et habendum, etc. In cujus rei testimonium et munimen presentes litteras dicto priori et dicto prioratui sigillo curie Briocensis ad peticionem dictorum fratrum, salvo jure cujuslibet alterius domini, dedimus sigillatas die martis post festum Sancti Martini hyemalis, anno Domini M° CC° octogesimo primo. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

XXXI.
Cession du manoir de Trevili à St-Martin par le prieur de Léhon.
1281
: Universis presentes litteras inspecturis, fratres capituli Majoris Monasterii Turonensis, et frater Stephanus, permissione divina minister humilis eorumdem, salutem in Domino. Noveritis quod cum prior noster de Lehonio haberet quoddam manerium situm juxta Lambaliam quod vocatur Trevili, pertinens ad domum nostram de Lehonio, cum terris, pratis, landis et aliis pertinenciis ipsius manerii ; essetque dictum manerium cum pertinenciis propinquum domui nostre de Lambalia, et utile videretur quod domus nostra predicta de Lambalia haberet predictum manerium cum pertinenciis magis remotum a domo nostra de Lehonio supradicta. Tandem dicti filii, fratres Johannes prior domus nostre predicte de Lehonio, ex una parte, et Robertus predicte domus nostre de Lambalia, ex altera, pro utilitate domum predictarum voluerunt et expresse consenserunt ac convenerunt invicem, consensu et auctoritate nostris intervenientibus, in hunc modum : videlicet quod manerium predictum de Trevili, cum pratibus, terris, landis, redditibus et aliis omnibus pertinenciis ejusdem ad predictam domum nostram de Lambalia de cetero in perpetuum remanebit, et illud cum pertinenciis habebunt priores nostri domus nostre predicte de Lambalia qui pro tempore fuerunt ad omnimodum usum ipsius domus. Ita videlicet quod prior dicte domus de Lambalia qui pro tempore fuerit pro ipso manerio et pertinenciis quod ante ut premittitur pertinebat ad domum de Lehonio predictam tenebitur in perpetuum solvere priori de Lehonio qui pro tempore fuerit, in Annunciacione Dominica, anno quolibet, decem et novem libras monete currentis, necnon solvere et sustinere omnia honera dicti manerii presencia et futura, quocumque modo superveniencia seu etiam imponenda ; necnon et viginti solidos ad deserviendum unam lampadem in ecclesia Beati Martini de Lambalia in honore Beate Marie similiter annuatim [Note : En 1331, le 30 avril, lors de la visite de Simon, abbé de Marmoutiers, les bourgeois et habitants de St-Martin se plaignirent, entr’autres griefs, de ce que le prieur n’entretenait pas la lampe devant le maître-autel]. Et ad hec omnia tenenda et sequenda, idem prior de Lambalia de assensu nostro obligavit predicto priori et domui de Lehonio omnia molendina tam ad bladum quam ad pannos fulliendos que habet dicta domus de Lambalia in presenti, et habitura est in futurum, una cum manerio et pertinenciis predictis. Hoc acto et expresse convento inter eos quod si idem prior de Lambalia defecerit aliquo anno in reddendo integre priori de Lehonio qui pro tempore fuerit dictas decem et novem libras dicto termino, et de dictis viginti solidis ad deserviendam lampadem dictam, ac de predictis honeribus sustinendis ut premittitur, prior de Lehonio qui pro tempore fuerit predicta omnia molendina ac manerium cum pertinenciis capere poterit auctoritate propria et tenere, et fructus et exitus eorumdem percipere quousque super predictis necnon et super omnibus dampnis et expensis, que et quas ipsum priorem de Lehonio, occasione defectus hujusmodi, contigerit sustinere, facere et habere ad dictum ipsius in verbo veritatis, sine alia probacione fuerit integraliter satisfactum. Nos autem predicta volumus et approbamus, et presentes litteras sigillis nostris una cum sigillis prioris de Lehonio et ejusdem conventus duximus sigillandas in testimonium veritatis. Datum anno Domini M° CC° octogesimo primo, mense maio. (Id.).

 

XXXII.
Donation d’un terrain dans le bourg St-Martin.
1282
: Universis presentes litteras inspecturis vel audituris archidiaconus Pentheurie in ecclesia Briocensi, salutem in Domino. Noveritis quod, in nostra presencia personaliter constituti in jure apud Lambaliam, Guillelmus Hamenes, armiger, et Aanordis uxor ejus, dederunt et concesserunt in puram et perpetuam elemosinam prioratui Sancti Martini de Lambalia et priori et monachis qui pro tempore erant in dicto prioratu, pro salute suorum animarum et pro servicio sibi jam inspecto a fratre Roberto de Goroyt priore tunc temporis predicti prioratus, quamdam plateam cum suis pertinenciis sitam in burgo Sancti Martini de Lambalia sub dominio prioris dicti prioratus, ante cimyterium dicti prioratus ; videlicet inter domum lapideam Hamonis Lagole, ex una parte, et domum stipuleam et plateam Gaufridi Gorlay presbiteri, in quibus Petronilla filia presbiteri manet tunc temporis prout dicta platea se possidet et prout se extendit iu longo et lato ; et quidquid dicti Guillelmus et Aanordus habeant et habere poterant et debebant juris proprietatis possessionis et sesine in dicta platea totum pro toto, etc. In cujus rei testimonium et munimen presentes litteras ad peticionem dictornm Guillelmi et Aanordis dedimus dicto priori et dictis monachis sigillo curie nostre sigillatas. Datum mense aprilis, anno Domini M° CC° octogesimo secundo. (Id.).

 

XXXIII.
Accord avec Alain de Kermaria pour des droits sur un moulin.
1283
: Omnibus presentes licteras inspecturis et audituris, archidiaconus Pentheurie in ecclesia Briocensi, salutem in Domino. Noveritis quod cum inter Alanum de Villa Marie, armiger, et Robertum, tunc priorem Sancti Martini de Lambalia, controversia verteretur super unam perream frumenti ad mensuram Lambalie, quam idem prior dicebat datam fuisse prioratui dicti loci a predecessoribus dicti Alani, habendam et percipiendam super molendino dicti Alani, sito super aquam de Goassen, quod vocatur molendinum de Villa Marie, et eciam super tribus bussellis frumenti ad mensuram eamdem, quos idem prior dicebat eidem prioratui deberi, racione passagii dicti molendini ; super premissis et contencione predicta fuit compositum coram nobis inter ipsos priorem et Alanum in hunc modum : quod idem Alanus coram nobis in jure recognovit ejusdem predecessores dedisse in clemosinam prioratui predicto dictam perream frumenti annuatam, reddendam in festo Beati Michaelis in Monte Gargano, habendam et percipiendam super dicto molendino ; et eciam recognovit dictos tres bussellos frumenti, racione dicti passagii molendini predicti, eidem prioratui deberi. Quam perream frumenti idem Alanus et sui heredes super dicto molendino tenentur reddere annuatim in festo predicto prioratui et priori pro tempore ibidem deservienti ; et dictos tres bus sellos frumenti idem Alanus et sui heredes teneantur reddere dicto prioratui et priori, quolibet anno, in eodem festo quandiu dictum molendinum tenebunt et possidebunt totum et pro ea parte pro qua parte possidebunt et tenebunt dictum molendinum, si illud totum non tenerent nec possiderent, pro ea parte tenentur idem Alanus et sui heredes reddere de dictis tribus bussellis dictis prioratui et priori. Ad premissa omnia et singula tenenda obligat se idem Alanus et suos heredes ; et sic sopita fuit contencio predicta. Et nos predictum Alanum presentem et consencientem, et premissa vera esse confitentem, ad reddendum eisdem prioratui et priori predictum bladum in dicto festo, prout dictum est supra in hiis scriptis, sentencialiter condempnamus ; in cujus rei testimonium, et ad eterne rei memoriam presentes litteras eisdem prioratui et priori dedimus sigillo nostre curie una cum sigillo dicti Alani sigillatas. Datum die jovis post diem dominicam qua cantatum fuit Oculi mei, anno Domini M° CC° LXXX° tereio. (Id.).

 

XXXIV.
Pierre, évêque de St-Brieuc, confirme le bénéfice de St-Martin à un clerc de la Roche-Tanguy.
1284
: Universis presentes litteras inspecturis et audituris, Petrus, miseracione divina Briocensis episcopus, salutem in Domino. Noveritis quod nos ad presentacionem religiosi viri et honesti abbatis Majoris Monasterii, ordinis Sancti Benedicti, ecclesiam Beati Martini de Lambalia cum suis pertinenciis liberam et vacantem per resinacionem Petri Briencii presbiteri quondam rectoris dicte ecclesie, Philippi dicto Le Danays, clerico de Rupe Tenguidi, conferimus amore Dei, intuitu caritatis. In cujus rei testimonium presentes litteras dicto Johanni sigillo nostro dedimus sigillatas. Datum die sabbati ante Nativitatem Domini, anno ejusdem M° CC° LXXX° quarto. — P. Morin. (Id.).

 

XXXV.
Aumône de Geoffroi de Trévili.
1289 :
Universis presentes litteras inspecturis et audituris, Officialis curie archidiaconi Pentheurie in ecclesia Briocensi, salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presencia personaliter constitutus Gaufridus de Trevili, armiger, concessit et dedit in puram et perpetuam elemosinam, cum assensu et voluntate Nobilie, uxoris dicti Gaufridi, et Johannis eorum filii primogeniti, presencium, prestitis coram nobis, Deo et priori Beati Martini de Lambalia et monachis de ordine Majoris Monasterii, ibidem Deo deservientibus, duas perreas frumenti, annui redditu, ad mensuram Lambalie ; et duos solidos censuales quos idem Gaufridus habebat et percipiebat annuatim, una cum obedienciis, super quadam pecia terre arabilis sita in parochia de Maroy, videlicet inter viam que ducit a burgo Sancti Martini de Lambalia ad Sanctum Briocum, ex una parte, et terram familie quondam defuncti Gaufridi Coypere, ex altera. Nec non quicquid juris, proprietatis, possessionis et sesine, iidem Gaufridus de Trevili, Nobilia, et Johannes, racione dicti Gaufridi, habebant, habere poterant et debebant, et habituri erant super dicta pecia terre et in eadem tam de redditu, censibus, mengeriis, obedienciis quam aliis universis, quacunque racione, predictis prioratui et monachis et eorum successoribus de cetero in perpetuum percipiendis, tenendis, habendis et pacifice possidendis racione elemosine supradicte, et premissorum possessionem tradidit et quasi idem Gaufridus dicto priori, et per ipsum prioratui predicto, per tradicionem predictarum litterarum factam, et habitam coram nobis, nichil pro se et suis retinens in premissis, preter duos denarios usualis monete solvendos duntaxat eidem Gaufrido et ejus heredibus de cetero annuatim per recognicionem : quos dicti monachi vel locum tenens dicti prioratus tenentur reddere de cetero annuatim in festo Nativitatis Domini dicto Gaufrido et ejus heredibus dummodo ipsos apud dictum prioratum duxerint requirendos. Que premissa donata dictus Gaufridus concessit in jure coram nobis et tenetur garantizare et defendere predictis prioratui et monachis et eorum successoribus de cetero in perpetuum, ad usus et consuetudines patrie et eos indempnes totaliter servare super premissis ; et ad hec adimplenda obligavit idem Gaufridus predictis prioratui et monachis, et eorum successoribus, se, heredes suos, et omnia bona sua mobilia, immobilia, presencia et futura ubicunque existencia. Et sciendum est quod si dictum priorem moram facere contigerit in solucione predictorum duorum denariorum consequeritur, ex eo duplum peti poterit, et non ultra. Et juraverunt in jure coram nobis dicti Gaufridus, Nobilia et Johannes, tactis sacrosanctis Euvangeliis, spontanei non coacti, auctoritate dicti Gaufridi prestita quo ad hoc dictis Nobilie et Johanni, quod in premissis donatis nichil juris de cetero, per se, per alium nec alios reclamabunt, nec facient reclamari ; et quod contra premissa non venient in futurum, maxime dicta Nobilia racione dotis, dotalicii, donaciones propter nupcias, et dictus Johannes racione minoris etatis. Ad que tenenda et fideliter adimplenda, ut premittitur, ipsos Gaufridum, Nobiliam, et Johannem presentes, et in hoc consencientes, et premissa vera esse confitentes, in hiis scriptis sentencialiter condempnamus. In cujus rei testimonium et munimen presentes litteras eisdem priori et monachis, de consensu dictorum conjugum et Johannis, sigillo curie predicte una cum sigillo Mathei Danielis de Lambalia, presentibus litteris apponito, ad peticionem ipsorum conjugum et Johannis, quia sigilla propria non habebant ad presens dedimus sigillatas. Datum die jovis post festum Sancti Petri ad vincula, anno Domini M° CC° LXXX° nono. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

XXXVI.
Charte des exécuteurs testamentaires du duo Jean au sujet de la pêcherie de Trévili.
1290
: Universis presentes litteras inspecturis, Guillelmus Redonensis, P. Briocensis, H. Venetensis, permissione divina episcopi, Guillelmus de Cernysio, decanus Briocensis, et Johannes de Mota, scolasticus Nannetensis, exequtores testamenti inclite recordacionis Johannis quondam ducis Britannie, salutem in Domino. Noveritis quod cum prior prioratus Sancti Martini de Lambalia de novo fecisset fieri juxta Trevili in feodo de Trevili in ripperia de Goissan quandam piscariam, ac idem dominus dux prope locum illum transitum faciens piscariam illam ex arupto usque ad medium aque predicte delamari (sic) fecerit, dicto priore non vocato nec ejus racionibus intellectis. Et super hoc sumus per aliquos familiares dicti ducis et alios sufficienter informati. Declaramus et ordinamus quod idem prior qui super hoc nobis querimoniam detulit tale jus habeat piscariam faciendi in dicto loco quale habebat ante dictam dirupcionem per predictum ducem factam et quod factum dicti ducis eidem non prejudicet in futurum, domini ducis Britannie moderni in omnibus jure salvo. In cujus rei testimonium presentes litteras contrasigillis nostris cpiscoporum predictorum una cum sigillo quo nos omnes utimur in negociis exequcionis predicte fecimus sigillari. Datum apud Pleuarmel in convencione facta quindecima Pasche, anno Domini M° CC° nonagesimo. (Id.).

 

XXXVII.
Charte d’Alain Goion confirmant la donation de Lucie de Matignon.
1293
: Universis presentes litteras inspecturis vel audituris, Alanus Goyon, miles, tunc temporis dominus de Matignon, salutem in Domino. Noveritis quod cum Lucia, condam domina de Matignon, dederit ab antiquo pro anima Johannis filii sui deffuncti, cum assensu domini Stephani Goyon olim mariti sui et cum assensu heredum suorum, unam minam frumenti domui Sancti Martini de Lambalia et monachis ibidem commorantibus in elemosinam pro bono et commodo eorumdem, dictam minam et dimidium cartengii ad mensuram de Matignon, in terra sua que dicitur Ballivia in parrochia Sancti Casti sita, eisdem habendam assignavit annuatim prout in litteris dicte Lucie quondam domine de Matignon suo sigillo proprio sigillatis una cum sigillo reverendi in Christo patris Guillelmi, quondam episcopi Briocensis, dictis litteris apposito ad peticionem ejusdem Lucie vidimus contineri. Nos vero dictam donationem confirmamus ratificamus et etiam innovamus pro salute anime dicti defuncti et antecessorum nostrorum dictis monachis habendam annuatim super dicta Balivia sita in dicta parrochia Sancti Casti. In cujus rei testimonium et munimen presentes litteras predictis monachis sigillo meo proprio contuli sigillatas. Datum mense januarii, anno Domini M° CC° nonagesimo tercio. (Id.).

 

XXXVIII.
Fondation en faveur du prieur de Lamballe.
1304
: Universis presentes litteras inspecturis fratres capituli Majoris Monasterii Turonensis et frater Odo, permissione divina minister humilis eorum, salutem in Domino. Cum frater Oliverius prior prioratus de Lambalia cum concilio prioris de Castrocelini pensa et considerata utilitate dicti prioratus de Lambalia, et dedit et concessit ad annum firmum exigendas sex perreas frumenti Roberto Rimou, burgensi de Lambalia, et ejus heredibus priori prioratus de Lambalia predicti qui fuerit pro tempore ab eodem Roberto et ejus heredibus in festo Decolacionis Beati Johannis Baptiste persolvendas perpetuo et annuatim ; quandamque terram vulgariter appellatam Magnum Callen et Parvum Callen sitam juxta pontem de la Cornilliere, ex una parte et landam dictam dou Marcheys, ex altera, ad dictum prioratum de Lambalia, etc. Datum mense maii et anno Domini M° CCC° quarto. (Id.).

 

XXXIX.
Usurpations par Alain Du Plessis.
1312
: Philippus, Dei gracia Francorum rex, baillivo Constanciensi aut ejus locum tenenti, salutem. Sua nobis conquestione monstravit prior Sancti Martini de Lambalia in nostra existens ut asserit gardia speciali, quod ipse sit et sui predecessores fuerint ab antiquo in pacifica possessione vel quasi cujusdam pecie terre nuncupate vulgariter le petit Kalem. Alanus de Plexeio fructus et exitus dicte terre quos idem prior ad manum nostram perdiu fecerat per violenciam et sui potenciam asportavit infringendo nostram manum predictam in nostri contemptum et prejudicium atque dampnum ejusdem prioris, ac contra quamdam composicionem olim inter ipsos factam sub certa pena ac eciam per ipsos juratam temere veniendo, et penam hujusmodi committendo, sic dictum priorem perturbando indebite et de novo in sua possessione predicta. Ideoque mandamus tibi quatinus si vocatis evocandis constitit de premissis dicto priori fructus et exitus predictos restitui, ac cum manuteneri in sua possessione predicta necnon dictum Alanum ad desistendum a perturbacione predicta, et ad prestendum nobis condignam emendam pro fraccione nostre manus predicte et ad restituendum dicto priori omnia dampna que per culpam ipsius Alani cum noveris incurrisse, compelli facias prout fuerit racionis et ad ce noveris pertinere. Datum Parisiis die XX maii, anno Domini M° CCC° duodecimo [Note : Le 29 mai 1315, le roi mandait de nouveau au bailli de Coutances de citer le duc de Bretagne au prochain Parlement, pour s’expliquer sur ses prétentions de forcer le prieur de St-Martin à lui rendre hommage à cause du Petit-Carlen, alors que l’hommage n’en était dû qu’au roi]. (Id.).

 

XL.
« Les receptes au priour de St-Martin de Lamballe, dou terroer de Turnegoyt, le mardi feste St- Gilles, l’an M. CCC. XXXII. ».
Note : Ce document nous semble être une liste des vassaux du prieuré dans la paroisse de Langueux.
1332 : C. Johan Sevestre, en fey receu.
C. P. Robert, C. Col. Ilamon, C. Oliv. Huus, C. Est. Symon, C. Guillou Pele, C. Th. Robert, C. Th. Symon, C. Eon Sevestre, C. Joh. Symon, C. P. Thomas, C. Macé Pelle, C. Th. Geffreyn, C. Eon Hamon, receu en fey.
C. Gueho Berthou, C. P. Merpvie, C. Robin Blanchet, receu en fey.
C. Guillot Olivier , C. Guehou Alayre, C. Eon Alayre , receu en fey.
C. Olitte deguerpie Geffrey Huus en sauf respit.
C. Joh. Thomas exe. le fe est prins en sa mayn, e terme a mardi.
C. Olive deguerpie Durant Caguier en sauf respit.
C. Guillou Pele, tuteur es effanz Th. Pele a feet le serement.
C. La famme Eon Le Garre en respit pour sa maladie. (Arch. des Côtes-du-Nord).

 

XLI.
1337
: Alain de La Roche, sénéchal de Lamballe, commis à cet effet par l’abbé de Marmoutiers, statue sur un différend entre le prieur de St-Martin et des habitants de St-Aaron qui devaient « 20 souldées » de rente sur un hébergement.

 

XLII.
1342
: Titre latin, donné le vendredi après la fête de l’Ascension, par lequel Jehan Theobaldi, de Lamballe, reconnaît tenir de Marmoutiers et du prieur de St-Martin, pour lui et ses héritiers, à perpétuité, à titre de pure emphytéose et censive, un emplacement de maison (platea) et jardin « in burgo Sancti Martini de Lambalia in vico de Bugnon, pro quatuor denariis census, et duodecim solidos et octo denariis de sous cens ».

(J. Geslin de Bourgogne et A. de Barthélemy).

© Copyright - Tous droits réservés.