|
Bienvenue ! |
LES CHARTES DU PRIEURE SAINT-MARTIN DE LAMBALLE |
Retour page d'accueil Retour Ville de Lamballe
Note: Comme pour les abbayes, nous ne donnerons d’actes postérieurs à 1300 qu’en très-petit nombre et par analyse seulement ; nous ne ferons d’exception que pour ceux qui nous paraissent offrir à l’histoire locale un intérêt particulier.
I.
Fondation du prieuré par Geoffroi, comte des Bretons.
1083
: Anno ab Incarnatione Domini M° LXXX° III°, ordinationis autem domini abbatis Bernardi primo beate memorie
Bartholomei successoris, perrexit dominus abbas Bernardus in Britanniam propter
Majoris Monasterii utilitatem. Ibi donavit per manum ejus Gauffredus comes,
filius Eudonis comitis, Sancto Martino Majoris Monasterii et monachis Deo ibidem
famulantibus duas mediaturas cum bobus et agricolis in quadam insula quam
Brihiacum vocant. Et ad plaxetium patris sui de Lambala [Note : Une notice datée
de 1083, mais évidemment postérieure, porte la variante : « Et juxta plaxetium illud ». L’aveu de 1641
note : « Item est deu audit prieuré un bailliage au village du Plessix, en la
paroisse de Maroué, à chacun an et terme de la Toussaint, 47 s. 6 d. de rente ».
En 1535, un fief du même nom, dans la même paroisse, appartenait à François,
fils de Guillaume Poullain, marchand ; il le tenait de sa mère qui était de la
maison de Langouryent. Il est permis de voir là l’emplacement de l’ancien
plessis du comte Eudes] terram ad unam
quadrucam, et ad Lambalam terram ad duos boves, et juxta Lambalam terram ad
burgum faciendum, et ad ccclesiam faciendam, et ad officinas monachorum
faciendas, et duodecim arpennos prati, et medietatem duorum molendinorum quos
ipse Gauffredus comes ex proprio faciet, aut unum eorum integrum, et hoc erit in
voluntate monachorum [Note : La notice précitée ajoute ici : « Et ne omnino
forenses eis deessent reditus, dedit eis terram ad burgum faciendum, et
quicunque inhabitarent ibi ipsi sicuti burgenses comitis in silva ipsius
libertatem incidendi materies domibus construendis seu ligna ad ignem haberent,
omnisque introitus vel exitus cujuslibet mercimonii et telonei monachis
persolverent. Dedit eis in super, etc. »]. Et unam bonam piscaturam, et ad Sanctum Airandum
[Note : M. Cornillet pensait qu’il s’agissait ici de St-Aaron. Dans ce cas, il serait question du fief pour lequel
le prieuré, en 1340, réclamait une rente annuelle de 5 sous, de Pétronille, fille d’Olivier
Nepotis, alors que Simon, abbé de Marmoutiers, visitait St-Martin. En 1337,
Alain de La Roche, sénéchal de Lamballe, jugeait encore un procès contre des
habitants de St-Aaron qui devaient 20 soudées de rente sur un hébergement]
terram ad unam carrucam. Testes sunt hujus rei Gauffredus ipse comes, Rotbertus frater ejus, Gauffredus cantor,
Stephanus sacrista, Guillelmus canonicus, Guihummarus canonicus, Haimo
vicecomes, Haimo filius Roaldi, Guillelmus filius Urfoendi, Hugo Taons,
Guihummarus filius Haimonis, Herveus Butellarius, Haimo filius Evani, Haimericus
filius Gauffredi, Karadocus filius Blocci, Hugo filius Haimerici majoris, et
Guillelmus frater ejus. (Arch. des Côtes-du-Nord).
II.
Autre charte relative à la fondation du prieuré.
1084
: Ad universorum Majoris Monasterii monachorum
tam presentium quam etiam futurorum notitiam presentis auctoritate
scripture transmittendam dignum duximus, quod Gauffredus Britannorum comes, qui
et Boterellus cognominabatur, dum de rebus suis aliquid Deo et Beato Martino
Majoris Monasterii, ad usum videlicet fratrum Christo inibi servientium pro
peccatorum suorum redemptione dare disposuisset, dominum Bernardum tunc
ejusdem monasterii abbatem ad se accersiri precepit. Cumque predictus abbas ad
ejus jussionem ad Dolum castrum ubi comes ipse tunc forte aderat pervenisset,
dedit Deo et Beato Martino per manum ejus veterem Lambalam [Note : Dans l’aveu
de 1741, on lit : « Autre pièce de terre appellée la Vieille
Lamballe, contenant deux journaux de terre ou environ, joignant à la terre de la
seigneurie de Mouexigné, d’autre à terre OUivier Bertho ». Il faut rapprocher
de ce texte la mention des grands et petits St-Pal, ainsi que le pré du même
nom, relatés dans l’aveu de Penthièvre de 1682. Le vieux Lamballe nous semble
avoir été l’antique bourgade ainsi nommée d’une chapelle érigée en l’honneur de
saint Pol, Land Pol, Lanna Pauli : le nouveau Lamballe fut le
château-fort construit, suivant toute apparence, par le comte Eudes], et montem Boeti
[Note : Le Mont-Boët était le lieu où s’élevaient les fourches de la justice
seigneuriale : nous avons remarqué déjà le Tertre-Bouette, à St-Brieuc ; en breton, Boët-ar-Grave est
une injure qui signifie gibier de potence] ; et medietariam Gauffredi comitis de Sancto Airando, et totam illam terram
que est inter novam Lambalam et aquam que vocatur Goissan, quam quidem terram
emerat a quodam homine nomine Gorio Campione, conjuge ipsius ac filiis omnibus
coucedentibus. Ipse etiam Gorio quia hec in ipsa venditione convenientia ei
fuerat, ob hoc apud Majus Monasterium monachus postea factus est. Dedit etiam
predictus comes molendinum quemdam ante portam ipsius castri situm. Preterea
concessit monachis ut si molendinum alium in ejus proprio stagno [Note : L’aveu
de Penthièvre de 1682 garde le souvenir de cet étang : « La piece sur la queue de
l’estang, appellée le Reaume, contenant 1 journal 73 cordes ». La pièce de
l’étang contenait 1 j. 77 c.] juxta eum
quem ipse ibi habebat sibi facere quandoque voluissent, sicut ipse suum, ita
et ipsi eum liberum perpetuo possiderent ; similiter et prata omnia a ponte Sancti
Martini usque ad viam Redonensem et piscarias in vicina aqua illa quam supra
nominavimus Goissan, et molendinos omnes quotquot in aqua ipsa facere vellent,
omnia hec eis concessit. Dedit eis preterea dimietatem piscium stagni sui et
piscariam Odonis filii Gauterii. Concessit etiam eis ut quoscunque homines ad
terram suam hospitandam seu de pace sua aut etiam de guerra adducerent, ita
liberi essent sicut ipse, nec consuetudiuem aliquam alicui darent nisi tantum
monachis ipsis. Convenit. etiam inter eum et monachos ut ipse, mercatum suum de
terra illa quam eis donaverat alibi transferret quod quidem ita fecit, et eum in
castrum suum transtulit. Nec multo post hominibus patrie illius mercatum ipsum
infra castrum propter incomoditatem loci ferre non valentibus, accessit
sepedictus comes ad monachos loci ipsius Christianum scilicet priorem et
Hainricum atque Jarnigonium, et petiit ab eis quatinus mercatum ipsum in terram
Sancti Martini iterum transferri permitterent, et siquidem ibi dampnum haberent
ipse hoc eis restauraret. Compulsi itaque monachi, tum ne eis in hoc vim faceret
metuentes, tum propter eam quam repromiserat excambitionem, mercatum in terram
suam transferri permiserunt. Dedit itaque eis propter hanc mercati
transmutationem annis singulis, in Natali Domini inter ciphos et scutellas [Note
: Il nous semble qu’il s’agit ici d’une redevance due aux moines sur les objets vendus au marché seigneurial dans les
terres du prieuré : il leur revenait 24 vases et écuelles pour leur usage, et
des sabots pour leurs serviteurs : ne voyons-nous pas là une trace antique de
l’industrie locale, les potiers des environs de Lamballe et les sabotiers de la
forêt ?] viginti quatuor ad obsequium domus eorum, ad calciamenta etiam famulorum seu
bubulcorum ipsorum tria paria socularium, quorum par unum de optimis et alia de
mediocribus esset. Adhuc autem et de sale suo [Note : Les salines du comte
étaient à Hillion : l’aveu de Penthièvre de
1782 dit : « Les maisons de Hillion, autrement apellées les Sallinnes, scituées
en la parouesse de Hillion, où autrefois ce faisoit de gros sel, et aprésent en
terre froste et partye labourable »] usui monachorum, et ubicunque
sal eis necessarium esset diebus omnibus sicut domui sue dedit et concessit.
Preter hec omnia dedit eis et perpetualiter concessit ut de omnibus quecunque
infra mercati ipsius spatium per totam ebdomadem preter statutum diem mercati
venderentur, monachi consuetudinem omnes quecunque inde exirent acciperent.
Dedit insuper ut omnes homines illi quicunque in terra eorum hospitari vellent
de foreste ejus hospitarentur, et de ea viride lignum ad edificandum et siccum
haberent ad calefaciendum, adhuc cciam dimidium insule que vocatur Brehat
dedit eis et terram Merveni [Note : M. Cornillet proposait de voir ici Maroué :
ce serait la plus ancienne forme du nom de cette paroisse, la terre de Merven. L’aveu de 1641 mentionne des propriétés du prieuré en Maroué
: « Item apartient audit prieur droit de dixime pour cause dudit prieuré en la
paroesse de Maroué, en la dixme de Tremillia, lequel devoir de dixme consiste en
un 1/6ème, et est affermé communes années douze perrées froment ». — En 1308,
dimanche après St-Thomas, Cl. Grignon, prieur, réclamait à Eon Colloer, « borges
de Lamballe », 14 perrées de froment, mesure de Lamballe, à cause du moulin que
ce particulier avait en Maroy « ou terrouer de Tremilia »] et forestam illam quam vulgo Toschiam lupinariam
vocant [Note : Ce bois devait s’étendre en St-Denoual, où plus tard nous
retrouvons le manoir de la Touche-à-Loups, appartenant aux sires de St-Denoual]. Huic dono inter cetera addidit et concessit talem libertatem et
justiciam et dominium et dignitatem sine retinentia qualem in terra sua habebat,
omni exactione et calumnia et subjectione dimissa, ut nemini seculari sit
sujecta. Hic fuerunt : De monachis dominus abba Bernardus, — Drogo bajulus ejus
qui fuerat archiepiscopus Remensis [Note : Ce personnage no figure dans aucun
acte de l’église de Reims ; M. Hauréau (Gal. Christ., XIX) suppose
qu’il s’agit de Bernon], — Hugo filius Ligerii, — Clemens, —
Gauffredus de Sablotio, — Mainfinitus, — Guihonocus de Sancto Florentio, —
Euvrardus de Puteolo, — Andreas de Gomez , — Robertus Abbas Bonevallis, —
Gosmarus abbas Trecacensis.
De famulis domini abbatis : Sancelinus ccllararius, — Jobannes de Sartrino, — Guinebaldus camerarius ejus.
Ex parte comitis : Ipse comes Gauffredus scilicet Boterellus, — Eudo capellanus ejus, — Audronicus magister ejus, — Rannulfus camerarius ejus, — Morihenus dispensator, — Hominicus filius Eudonis, Blenlevez frater ejus, — Judicalis Rufaldus, — Deriandus Bastardus, — Salomon Bornicus, — Golvredus filius Trihanni, — Juhel frater ejus, — Radulfus de Lindisiacis, — Judicaelis Piron, — Gauffredus Coccus, — Danes filius Camelis, — Roaldus filius Guigant, — Guido Coccus, — Urvodius Balistarius, — Mainguidus filius Danielis, — Maino Quoquius, — Herveus Prefectus, — Normannus filius Fravaldi, — Paganus prefectus Doli, — Beatus canonicus Sancti Briomari. — Hoc donum concesserunt etiam omnes fratres ejus [Note : Depuis le mot Briencius, jusqu’à la fin, une écriture moins ancienne indique que cette mention a été ajoutée postérieurement] : Briencius videlicet comes Anglice terre et Alanus Rufus ejus scilicet successor. — Atque alter Alanus qui et Niger dicebatur : hic etiam tertius successit in regno ; et quidam qui sororem ejus bastardam uxorem duxerat Enisandus de Pleveno. (Arch. des Côtes-du-Nord).
III.
Donation de quelques petits
domaines près Lamballe.
108.. : Goriocus, Herberti filius, dedit Sancto Martino
et ejus monachis, concedentibus filiis suis Daniele, Herveo et aliis, curticulas
[Note : Avec les savants continuateurs de Du Cange, nous ne saurions voir dans
ce mot que le diminutif de curtis ou cortis ;
nous le traduisons par petit domaine, parce que cortis embrassait la
terre et la demeure du colon] que sunt inter aquas juxta Lambaulum quas pro anima sua ita liberaliter
concessit Sancto Martino sicuti ipse et antecessores sui eas diu liberaliter
possederant, ipse vero Goriocus paulo post sanus fuit monachus professus apud
Majus Monasterium ; Goffredus comes, Eudonis comitis filius, hoc donum concessit,
et ex sua parte dedit Sancto Martino omnes consuetudines de curticulis que sibi
pertinebant. Hujus doni sunt testes Christianus et Hainricus monachi Sancti
Martini, predictus comes Gauffredus, Aldroenus Quinioci filius. De hominibus
Sancti Martini Urferius, Godefredus, et Evanus. Ex altera parte ipse Goriocus
qui hoc donum dedit et filii ejus Daniel et Herveus, Roaldus Guiganti filius.
IV.
Don de la terre de Carlan.
108.. : Goffredus comes, Eudonis comitis
filius, paulatim amplificans elemosinam suam quam dederat Sancto Martino et ejus
monachis quos juxta Lambaulum posuerat, dedit etiam monachis qui in monasterio
Sancti Martini juxta Lambalum erant, et illis qui ibidem post eos futuri erant,
dimidiam villam cujusdam terre que vocatur Carlan, in qua terra steterat
Aufredus vaccarius, qui fuerat pastor vaccarum Agne comitisse, matris predicti
Goffredi. Gorbredus vero et Juhellus, filii Trehiani, hoc donum primo noluerunt
concedere, dicentes quia hoc erat suum patrimonium ; sed Christianus et
Hainricus, monachi Sancti Martini, dederunt eis unum equum et insuper
concesserunt eis orationes et societatem Majoris Monasterii, et ita concesserunt
illi duo fratres predictam terram. Aemus filius Guihaloni habuit a monachis
Christiano et Hainrico unum bovem, et concessit hoc quod calumpniabat in Carlan,
et mansit eciam cum monachis apud Lambaulum per aliquot tempus. Testes sunt
Goffredus comes, Albredus Aper, Amalgodus, Christianus et Hainricus monachi. De
hominibus Sancti Martini Domocus sutor, Mainnardus faber, Rivallonius barbatus
[Note : Les professions de ces témoins indiquent que le bourg St-Martin commençait
à se peupler]. (Arch. des Côtes-da-Nord).
V.
Donation d’une pièce
de terre en avant de la porte de Lamballe.
Herveus Prepositus, Jhoiarni
filius, dedit Sancto Martino et ejus monachis pro anima sua quandam terram ante
portam Lambaulii que vulgali sermone vocatur Guarda, quia in medio ejusdem terre
quidam parvus mons insurgit ; hanc quidem terram dedit predictus Herveus Sancto
Martino in manibus monacorum Rivallonii et Aufredi qui tunc apud Lambaulum in
monasterio Sancti Martini manebant ; idem vero Herveus sepultus jacet in
cimiterio Sancti Martini. Hujus doni sunt testes predicti monachi ; de hominibus
Sancti Martini Urferius, Godefredus, Evanus Commautum, Briocus sacerdos ; ex
altera parte ipse Herveus et fratres ejus Marquerius et Eudo, Judicalis sacerdos
de Tregummal : hoc donum factum fuit apud Sanctum Evidocum. Eandem quidem terram
que Guarda vocatur paulo post concessit Sancto Martino sine calumpnia Eudo,
miles, predicti Hervei filius, apud castrum quod vocatur Moncontorium [Note : Le
mot Moncontorium est surmonté des mots mons
consularis, en caractères du XIIIème siècle], in
obitu suo, et ipse sepultus fuit in cimiterio Sancti Martini juxta Lambaulum.
Testes sunt Rivallonus monachus. De hominibus Sancti Martini Godefredus, Evanus,
Herveus Gorioci filius, Gofredus Hervelini filius, Marquerius avunculus ejusdem
Eudonis. (Arch. des Côtes-du-Nord).
VI.
Pêcherie donnée en déposant une
baguette de frêne sur l’autel.
Rerum preteritarum noticiam, genere humano
paulatim deficiente, oblivio solet delere ; quapropter ego Daniel et Herveus
frater meus, filii Gorioci, volumus notificari litteris tam futuris
hominibus quam presentibus donum nostre piscature quam concedimus et donamus pro
redemptione animarum nostrarum in perpetuum Sancto Martino et ejus monachis, ut
destruatur et funditus eradicetur ne amplius noceat molendinis monacorum ; et
hoc donum ambo offerimus cum quodam baculo fraxineo super altare Sancti Martini
in monasterio quod est juxta Lambaulum. Sed tamen, ut hoc donum ab heredibus
nostris post nos confirmiter ratum haberetur, statuimus ut in unoquoque anno
darent monachi nobis et heredibus nostris plenam minam frumenti. Testes sunt
Bernardus prior et Gosbertus monachus Sancti Martini, Urferius et Goffredus
filius ejus, Bodinus et Berhandus vicinus ejus ; ex altera parte Daniel et
Herveus, Aldroenus Breselli filius, Carinus et Johoiarnus. (Arch. des
Côtes-du-Nord).
VII.
Prétendue charte de Geoffroi Boterel II pour St-Martin de
Lamballe.
Note : Nous ne connaissons cet acte que par deux copies assez récentes, l’une
comprise dans la collection des Blancs-Manteaux, T. XLV, p. 700, l’autre dans un
vieux registre du prieuré, conservé aux archives des Côtes-du-Nord ; nous avons
essayé de compléter l’un par l’autre ces textes assez incorrects. Plusieurs
expressions, véritables anachronismes, permettent de considérer cette charte
comme apocryphe, ou au moins singulièrement altérée dans le but de faire croire
à un droit de haute-justice que le prieuré n’eut jamais. Si nous donnons ce
document, c’est qu’il mentionne plusieurs lieux des environs de Lamballe, et
que pour le faire on a dû avoir recours à la tradition et à des titres que nous
n’avons plus. La notice du prieuré de Jugon, que l’on trouvera par ailleurs,
semble avoir servi, jusqu’à un certain point, de modèle au rédacteur de cette
charte].
1121 : Notum sit omnibus presentibus et futuris quod
Gaudefridus, dux Britannie et comes Lamballe, dedit pro anima sua et parentum
suorum Deo et Beato Martino Majoris Monasterii, monachis ejus primo ecclesiam
que est juxta burgum totum, et ut possint habere hospites de vico qui est
subtus, ita ut a magna porta vici usque ad burgum monachorum, erunt
parrochiani ecclesie monachorum reddentes ibi totum jus parochiale sicut
hospites eorum, et monachi habebunt curam earum animarum pascentes verbo Dei ;
quo circa dedit eis curiam et jurisdictionem cum senescallo, procuratore et
scriba, cum omni potestate condemnationis in homines suos tam in civili quam in
crimine, et puniendi in justitia patibulari [Note : C’est sans doute le
Mont-Boët dont nous avons déjà parlé ; l’aveu de 1641 dit : « Autre pièce de terre en laquelle est scituée la justice
patibulaire de Lamballe, contenant environ 4 journaulx, joignant au chemin à
aller de Lamballe à Moncontour, d’autre à terre du Sgr de Crenan ». 11
semble que le prieur voulut faire valoir, en faveur de ses prétentions à la
haute-justice, la présence, dans ses terres, des fourches seigneuriales] Lamballie sita in terra prefata.
Gaudefridus porro dedit hortos suos, columbarium et terras junctas cum ecclesia
divi Martini, domum et furnium ejusdem loci, cui sint subditi homines, et prata
adjacentia ; dedit eis quoque molinum, ad quod venirent homines ad molendum
[Note : Le droit de forcer ses vassaux à venir au moulin et au four du prieuré
existait véritablement : en 1332, le prieuré réclamait aux bourgeois boulangers
de St-Martin onze « dérées » ou « darées » de pain par chaque cuisson de neuf
boisseaux de froment ; les boulangers ne voulaient en payer que huit. Les
prieurs de Vitré et de Laval, délégués par l’abbé de Marmoutiers, décidèrent
qu’il serait payé « neuf derées de pain » par cuisson, quand même
celle-ci ne serait pas de neuf boisseaux, et cela au choix du prieur à la sortie
du four. Les boulangers pouvaient se réunir pour faire une cuisson, et ne
devaient alors qu’une derée de pain chacun ; mais dans les cas de force majeure,
et lorsque l’on était contraint de cuire en dehors du jour fixé, ils devaient
deux derées par cuisson] ; dedit etiam in decimis ville de Trevilli et Sancti Salvatoris [Note : Les dîmes
de Maroué et de St-Sauveur, estimées 30 perrées de froment en 1641] jus suum et
pastes cum consuetudine nundinarum festarum Sancti Simonis et Jude : dedit etiam et terram que vulgo vocatur
Brublaye et terram que vocatur Saint Palle prope Lamballum, et campos qui
vocantur Binionaux et campos longos, et illos qui vocantur vetus Lamballa,
campos de la Riviere, campos nomine Touze [Note : « Les
Brichalles, sur le chemin de Lamballe à St-Brieuc, joignant la terre des Sgrs de
la Fosse-David et de Lantery », en 1641. — « Le Champ-Bringermené sur le chemin
de St-Melaine à Moncontour », id. — « Les Champs-Longs, sur le chemin de Lamballe
à Moncontour, joignant au chemin de la Guevière à Lamballe », id. — « Le Champ
de la Rivière, entre les chemins de Lamballe et de St-Melaine à Moncontour »,
id. — « Le Champ-Touzé, entre le chemin de Lamballe à Moncontour et celui du
Plessis à St-Melaine », id. — Il est à remarquer que les biens mentionnés dans
cette charte sont énoncés dans le même ordre que dans l’aveu de 1641 ; serait-ce
indice qu’elle fut altérée ou rédigée au milieu du XVIIème siècle ?] et eos in quibus sita est justitia
patibularis Lamballie, campos entre les landes du hault, et terram que est prope
fluvium de Gouessan, qua itur a villa de Trevily au Gusperel, et illam terram
qua itur a villa de Trevilli ou Val aux Moines, et eam que ab una parte jungitur
terre domini de Trevilli ab altera in feudo superius dicto, et quidquid habuit
in villa de Trevilli Gaudefridus ; cujus donationis testes sunt, ex parte
monachorum, Guillelmus abbas Sancti Martini, Guillelmus prior Majoris
Monasterii, Garinus de Lanrigni, Hubertus Pintarius, Petrus Brinfeldus,
Gauterius Athanasius, Johannes de Cambario, Ravilius prior Sancti Maclovii,
Mainfautus prior Dinanensis, Guillelmus Rebrach, Helias saerista Sancti
Maclovii : et famuli monachorum, Paganus cameriarius, Ansgerius de l’Hospitali,
Johannes Moriscanus, Gaudefridus Rosellus, Petrus Martinus, Regnaldus Columbet,
Rodolphus Brorand ; porro ex parte Gaufredi, pater ejus, et Guillelmus frater
ipsius, Simon archidiaconus Hindagavii, Herveus filius Haymonis, Pressius filius
Guyonis, Beraldus prepositus et multi alii ; concessum et ipsi Gaudefrido ab
abbate, et monachis presentibus ut tantumdem fiat pro eo quando obierit quantum
et monacho. Concessit etiam ut monachi accipiant soluti et quitti de omnibus
sylvis ejus ad edificandum et ardendum ubicumque acceperint ejus homines, ibi et
homines monachorum : porci vero monachorum, sicut in panesgio in omnibus sylvis
suis, sicut et porci ejus erunt, et ubicunque pascent hospites ejus porcos suos,
et ibi hospites monachorum similiter suos et reddant panasgium ; dedit etiam eis
decimam de omnibus conductibus suis de passagiis, et concessit ut omnes
hospitali fuerint in terra monachorum quodcumque mercatum fuerint in castro ejus, vel in quocumque
loco ipsius terre reddant consuetudinem monachis ; si homines
monachorum fecerint aliquod fbris factum clamor primus fiet ad monaehum faciet
inde justitiam, et habebit emendationes quales debebit si voluerit accipere, aut si noluerit condonabit :
quod si monachus a facienda justitia defecerit, clamor deferetur ad dominum,
et ipse coget homines ad justitiam, sed monachus habebit emendationem. Hec omnia
concessit et uxor ejus, hec omnia vidit et audivit dominus Guillelmus abbas
Sancti Martini cum omnibus monachis supradictis demptis quatuor, videlicet
Guarino, Ravilio, Mainfacto, Hellio, et famuli etiam supra
scripti viderunt et audierunt ; ex parte vero Gaudefridi, ipse Gaudefridus,
Bertrandus filius Magni, Olivarius filius, dominus Adrian, filius Philippi
Roaldi, filius Philippi, Galterius, Normanus de Brehan, Trihan presbiter,
Andreas, dominus Groval, Simon archidiaconus, Gauterius filius Minfanti, Alanus
Mutel et Ansgius frater ejus, Morgaux Maumoligot, Rodolfus Partarius, Ricardus
lilius Gaudefridi, Robertus Tonsus, Thomas de Sancto Johanno. Dedit quoque
Bertrandus filius Magni pro anima sua et parentum suorum Beato Martino et
monachis ejus landam non clausam prope landam de Mieslin et terram que est prope
le Gueperel, et terras et prata quo habebat in villa de Belville : hec viderunt
et audierunt supradicti testes tam monachi quam famuli, quos quidem supra
nominavimus, ad presens eos reiterasse necesse non fuerit. Hac autem
concessione Gaudefridus et alii dantes volunt ut pauperibus parochie Sancti
Martini de Lamballa subveniatur, dominicis Adventus detur quarta pars unius pere
decocta, et doceatur doctrina Christiana, hujus doni et aliorum testes sunt omnes
prefati, ita conclusum et statutum, anno Domini et salutis nostre millesimo
centesimo vigesimo primo, die julii vigesima quarta.
VIII.
Jean, évêque de St-Brieuc, confirme la possession du prieuré.
1129 : Legimus in divinis
scripturis quia ab Adam primo homine usque ad finem mundi consurgunt
indesinenter iniqui contra fideles Sancte Ecclesie et maxime contra monachos
ceterosque saere religionis ministros, ad quorum defensionem omnipotens dominus
antiquitus ordonavit archiepiscopos, episcopos aliosque Sancte Ecclesie prelatos
qui gladio Sancti Spiritus a persecutione iniquorum, fideles et eorum
possessiones defenderent, et eos pane verbi Dei pascendo in patientia
confortarent. Igitur ego Johannes, Dei gratia Sancti Briocii episcopus, precepto
boni pastoris qui posuit animam suam pro ovibus suis succensus, et exemplo
sanctorum prelatorum communitus, et mecum capitulum ecclesie Sancti Brioci uno
assensu, salva tamen obedientia nostre ecclesie, canonice confirmamus et
impressiono nostri sigilli corroboramus omnia quecunque possidendo tenent dono
fidelium in nostro episcopatu monachi Beati Martini Majoris Monasterii sive sint
ecclesiarum beneficia, scilicet decime vel oblationes, sive prata vel terre, aut quecumque alia ; inter cetera specialiter
confirmamus ecclesiam monachorum Majoris Monasterii prope Lambaulum in honorem
Beati Martini fundatam et cimiterium ejusdem ecclesie, burgum quoque, terras,
decimas, ceterasque possessiones illi ecclesie adjacentes dono Qdelium et ita ut
populus totius burgi monachorum parrochiales redditus predicte ecclesie reddat
in pace ad victum monachorum, et in cimiterio eorum sepeliatur. Insuper quicquid
datum est predicte ecclesie monachorum temporibus antecessorum nostrorum Hamonis
et Willelmi episcoporum et nostro tempore concedendo confirmamus et in perpetuum
auctorizamus. Quod si quis hujus nostre confirmationis violator extiterit,
gladio Sancti Spiritus et auctoritate Beati Petri cujus vices gerimus feriatur.
Actum anno ab Incarnatione Domini M° C° XX° VIIII°. Indictione septima. Signum +
Johannis Sancti Briocii episcopi. Testes sunt Johannes episcopus, Judicalis
decanus, Hamo archidiaconus, Alexander precentor, Roallenus canonicus, Herveus
canonicus, Gofridus canonicus, Fuleherius saerista, Mauricius nepos episcopi,
Hamo presbiter de Treguehuc, Gosbertus prior de Lambala, Guarinus et Aldebertus
monachi Majoris Monasterii, David presbiter, Urvodius clericus et multi alii
[Note : Une copie de cette charte, peut-être postérieure à 1132, présente les
variantes suivantes : la date sert de préambule ; les témoins ne sont pas mentionnés ;
après in perpetuum auctorisamus, on lit ecclesiamque Sancti Michaelis Drosilie ;
après sive prata vel terre, manquent les mots aut quecumque alia ; après
ecclesie adjacentes, manque dono fidelium ; après ecclesie reddat, manque in pace. Nous
supposons que celle chapelle St-Michel est la même que nous retrouvons au N°
XVIII]. (Arch. des Côtes-du-Nord).
IX.
Donation de la dtme d’une terre par
Maingui.
Evangelium precipiendo dedit fidelibus date et dabitur vobis. Cui
precepto obediens Mainguinus, Juneni filius, sanus et incolumis, concedentibus
filiis et parentibus suis, dedit Sancto Martino et ejus monachis decimam de
terra que vocatur Leix quam paulo idem Mainguinus infirmus et proximus sue
morti, tamen sana mento, adhuc et memoria in perpetuum Sancto Martino concessit.
Uxor vero illius et filii sui Goffredus et Ansgerius qui presentes aderant
concesserunt. Testes sunt Gosbertus monacus, Goffredus Privaldi filius,
Goffredus et Ansgerius filii Mainguini. (Arch. des Côtes-du-Nord).
X.
Rolland, évêque de St-Brieuc, donne à Marmoutiers l’église de St-Aaron.
1144 : Universis presentes litteras inspecturis, officialis curie Turonensis, salutem in Domino.
Noveritis nos litteras bone memorie Rollandi, quondam Briocensis episcopi,
vidisse in hec verba. In nomine Sancte et individue Trinitatis ego Rollandus,
Dei gracia Sancti Brioci episcopus, sancte Ecclesie rectoribus et eis
obedientibus, salutem et oracionum mercedem. Noverint hujus cartule lectores
et auditores nos, assentiente Judicaele archidiacono et nostre ecclesie
capitulo, salvo pontificali jure tam in prandio quam in reddenda sinodo,
monachis Majoris Monasterii in manu H. prioris Sancti Martini Lambali ecclesiam
Sancti Aaron cum omnibus redditibus suis caritative concessisse et ejusdem
capellanum pontificali servata obedientia collocandum et removendum per manum
eorumdem monachorum canonice et capellanie redditus juxta dispensacionem ipsorum
dividatur. Quineciam quicunque manserit in elemosina que est inter cenobium
eorum et Lambalum opidum, quam comes Boterel pro redempcione anime sue et
predecessorum suorum prefatis monachis dedit sue ecclesie parrochiani in
perpetuum sint. Qui vero eos hac concessione et dono ecclesie Sancti Aaron eos
spoliare vel minorare conabuntur, ut matris ecclesie invasores et divini verbi
transgressores anathematis sentencie succumbant quoad resipiscant, et ne aliqua
hoc dona vel donorum concessio fierent irrita et lividi et machinatores doli
obmutescant, hanc cartulam nostri auctoritate sigilli signavimus solidando harum
elemosinarum. Idem Rollandus testis et concessor, et Judicaelus archidiaconus,
Gaufridus Maignadi filius, Alexander cantor, Rainaldus qui tunc vice capellani
fungebatur, Jobannes sacerdos de Plegonal, et Terhean Sancti Aaron dictus abbas
qui illam ecclesiam hereditario modo tenebat ......... recognoscens se graviter
deliquisse sanctuarium Dei possidendo, hereditate tantum peccatum cupiens
abolere in manu domini R. episcopi liberam et quietam misit qui eam non minorato
jure pontificali, visa monachorum Majoris Monasterii honestate dedit illis qui
prefatum Terheanum cum ea sucipientes ibidem sublatam monachum fecerunt. Item
Herveus prior testis et Guido Jugonensis prior, Danneel camerarius episcopi de
equestri ordine Gaufredus pretor de Sesson [Note : Ces expressions de camérier
de l’évêque, et de pretor, pour gouverneur, capitaine de Cesson, se
trouvent rarement dans nos chartes bretonnes], Hamo Huelli filius et multi
alii, annus ab Incarnacione Domini M° C° XL° IIII°, epactus XV, concurrente VI,
Gaufrido comite Stephani filio dominante in Pentavro [Note : C’est la plus
ancienne mention du Penthièvre dans un acte officiel], Garnerio abbate
regente ecclesiam Majoris Monasterii. Datum apud Sanctum Martinum Lambali. Nos
vero quod in eis vidimus hoc testamur. Datum a nobis hoc transcriptum anno
Domini M° CC° L° quinto, mense junii. (Id.).
XI.
Geoffroi Prepositus, embrassant la vie religieuse dans sa vieillesse, donne à St-Martin
de Lamballe une rente de dix quartiers de sel sur ses salines, en présence de
G., évêque de St-Brieuc, et de G., « comitis Lamballiensis ». (Bl.-Mant., T.
XXXVI, f° 109).
XII.
Josce, archevêque de Tours, confirme un don de dîmes
que les moines purgent d’hypothèques.
Ego Joscius, Dei gracia Turonensium
archiepiscopus, omnibus tam futuris quam presentibus notificare dignum duxi,
quod Petrus, Rodaldi filius, dedit in elemosina decimam de Triac et de Liscot
[Note : Le Triac, en St-Aaron ; Lescouët, près de St-Martin] ecclesie Beati Martini de Lamballe. Monachi autem ejusdem ecclesie
prenominatam decimam precio octo librarum redemerunt, quibus pignori tenebatur
obligata, ac per hoc decima quiete transivit in usus monachorum, et Beati
Martini, cui sicut dictum est data extiterat. Concesserunt donationem istam
filie predicti Petri, et Joscius frater ejus, et Oliverus gener ipsius, et
filius Guillermi de Insula, filius Hamonis. Testes autem hujus rei Herveus de
Andel, Isacar sacerdos, Gaufredus sacerdos, Julianus, Herveus sacerdos, Bocherus
filius Morini, Eudo Cadaver, Benedictus, Guillermus Prepositus, Breanus
molendinarius, Gaufridus Bafer, Gaufredus de Tahaait, et plures alii. Hoc autem
ut temporibus in perpetuis ratum habeatur et maneat inconvulsum ecclesie jam
dicte Sancti Martini auctoritate sigilli nostri confirmamus, et tam decimam quam
bona fratrum ibidem conversantium sub Beati Mauricii et nostra protectione
suscipimus. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XIII.
Geoffroi, évêque de St-Brieuc,
autorise l’établissement de chapelains à St-Martin de Lamballe.
G., Dei
gracia Briocencis episcopus, omnibus ad quoscumque littere iste pervenerint,
salutem. Quum temporalia facta solent oblivione sepeliri, volumus tam
presentibus quam futuris notum fieri me G. Briocensem episcopum ob peticionem
Herevei abbatis Majoris Monasterii fratrumque suorum et ob amorem clerici nostri
Guillelmi, et propter oraciones et beneficia predicte domus, concessisse et
donavisse abbati et Monachis Monasterii quod ponant ad certos terminos
capellanos pro voluntate sua sicut semper ponere consueverunt, salvo jure
Briocencis ecclesie, in capellania Sancti Martini de Lambalia. Testibus hiis D. archidiacono, N. decano, J. cantore, Guillelmo Rabino,
Guillelmo de Montcontorio, E. de Quesseio et pluribus aliis. (Id.).
XIV.
Guillaume, évêque de St-Brieuc nomme un recteur de St-Aaron.
1207 : Ego
Willelmus, dignacione divina Briocensis episcopus, omnibus presentes litteras
inspecturis notum facio quod caritative donavi et concessi Bertranno clerico
ecclesiam Sancti Aaronis cum universis pertinenciis suis, ad presentationem
venerabilis abbatis Majoris Monasterii, ad quem jus patronatus illius ecclesie
noscitur pertinere, vita comite possidendam. In cujus rei memoria presentes
litteras testimoniales conscribi, et sigilli mei apposicione feci communiri.
Hiis testibus Alano precentore, Eudone de Begar monacho de Boquian, Radulfo
priore de Lambala, Herveo presbitero de Iffiniac, Willelmo Anglico clerico meo,
Martino Fulberti, et pluribus aliis. Actum anno gracie M° CC° VII°, ordinationis
mee anno primo. (Arch. des Côtes-du-Nord. — Est mentionnée au T. XXXIX. 233,
des Bl.-Mant.).
XV.
Accord entre l’évêque de St-Brieuc et le prieur au sujet
du droit de procuration.
1211 : P., Dei gracia Briocensis ecclesie humilis
minister, universis ad quos presentes littere pervenerint in vero salutari
salutem. Noverit universitas vestra quod cum inter nos, ex una parte, et
Radulfum priorem Beati Martini de Lambalia, ex altera, contencio verteretur
super hoc videlicet quod ab ipso procurationem exigebamus nobis annis singulis
exhibendam, facta est compositio in hunc modum : videlicet quod nos loco
procurationis vel successores nostri a priore dicte domus XV solidos usualis
monete percipiemus, de illis vero XV solidis prior dicte domus decem persolvet
solidos et quinque persolvet prefate ecclesie cappellanus. Nos enim tenemur anno
quolibet vel nostri successores plenariam visitacionem facere in ecclesia
superius sepedicta ; in crastinum autem Natalis Domini dictos XV solidos per
manum prioris recipiemus. Actum anno gracie M° CC° XI° mense februario.
(Arch. des C.-du-N. — Vidimus de l’oflicial de Tours le mercredi après la fête
de St-Michel, en 1281. —Autre vidimus de l’oflicial de St-Brieuc, 1290).
XVI.
Pierre Mauclerc proclame les libertés et franchises des bourgeois de
St-Martin.
1213 : Ego Petrus, dux Britannie, comes Richemundis, notum facio
universis presentem paginam inspecturis me concessisse et
confirmasse abbati et conventui Majoris Monasterii et monachis ejusdem ecclesie
Deo servientibus in ecclesia Beati Martini de Lambalia quicquid habent et
possident in villa de Lambalia per elemosinam, burgum Sancti Martini et omnes
homines in eodem burgo manentes cum rebus suis immunes et liberos ab omni
servicio et tallia et exactione in pace et in perpetuum possidendos, in hiis
mihi nichil retinens propter ejusdem domus beneficia et oraciones, exceptis octo
libris mihi per manum prioris ejusdem domus in quadragesima domini de gardagio
[Note : Le gardagium était l’obligation de concourir à la garde du
château, le guet] annuatim reddendis ; et quod homines dicti prioris ibunt in exercitu meo et
calvachia mea cum aliis hominibus meis de Lambalia. Homines eciam dicti prioris
de Lambalia habebunt communionem terre mee sicuti alii homines mei. Quod ut
ratum et inconcussum permaneat, sigilli mei munimine feci roborari, et precor ut
confirmandam cartam istam dominus archiepiscopus Turonensis et dominus episcopus
Briocensis huic scripto sigilla sua velint apponere. Actum apud Redonas, anno
gracie M° CC° tercio decimo, mense Martii. (Arch. des C.-du-N. — Vidimus par
l’official de Tours en mai 1243 et 1244. — Même date, charte donnée dans les
mêmes termes par Aelix, duchesse de Bretagne, comtesse de Richemond).
XVII.
Lettre de Pierre Mauclerc à la Duchesse.
P., dux Britannie karissime, uxoris
sue ducisse Britannie, salutem et amoris vinclum indissolubile : mando vobis
quatinus confirmacionem cartarum quam confirmavi abbati et conventui Sancti
Melanii Redonensis et priori Sancti Martini de Lambalia super elemosinis et
aliis que in carta eorum continetur velitis et concedatis. (Cart. de St-Melaine, f°
182. — Bibl. de Rennes).
XVIII.
Don de bois mort dans la forêt de Corron.
1216 : Omnibus presentibus et futuris qui presentem cartam viderint vel
audierint, Stephanus de Corron, Agnes lilia ejus, Gaufridus Tornemine, Oliverius
filius ejus, Hamo Prepositus et Juhellus filins ejus, et Rollandus de Hyllion,
salutem in Domino. Noveritis quod nos communi assensu dedimus in perpetuam et
liberam elemosinam pro salute animarum nostrarum, antecessorum et successorum
nostrorum Deo et Beato Michaeli de Rupe [Note : St-Michel de la Roche doit être
le rocher de St-Michel, situé devant Erquy, et sur lequel existe encore une chapelle
sous le vocable de l’archange : les seigneurs mentionnés dans cette charte
avaient des biens dans cette partie du Penthièvre. Il faut rapprocher cet acte
de celui que D. Morice a publié t. I, col. 569, par lequel l’évêque Jean, en
1120, confirme aux moines de Marmoutiers « rupem Tinguilii cum ecclesia Sancti
Michaelis in ejusdem rupis cacumine, etc. »], et Beato Martino et monachis Majoris Monasterii in
ecclesia Sancti Michaelis de Rupe servientibus unam summam de bosco mortuo in
nemore nostro de Corron, singulis diehus percipiendam et in perpetuum pacifice
possidendam. Predicti vero monachi hujus beneficii non immemores concesserunt
nobis et successoribus nostris participacionem omnium spiritualium beneficiorum
et oracionum que de cetero in abbacia Majoris Monasterii et in omnibus membris
ejus per Dei voluntatem fieri contigerit usque in finem seculi tamquam ipsis
felici commercio pro terrenis celestia, pro perituris eterna commutantes. Et ut
hoc donum firmum habeatur in posterum presentem cartulam in testimonium eis
dedimus sigillorum nostrorum munimine roboratam. Actum apud Lambaliam anno
gracie M° CC° sexto decimo [Note : Au temps de D. Morice, cet acte avait
conservé un des trois sceaux qui y pendaient primitivement : c’était
le troisième qui portait une orle de lionceaux avec une bande brochant sur le
tout]. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XIX.
Confirmation d’un droit de procuration et de visite par l’évêque Sylvestre.
1217
: Silvester, Dei gracia Briocensis episcopus, universis Christi fidelibus ad quos
presentes littere pervenerint, perpetuam in Domino salutem. Noverit universitas
vestra quod cum inter venerabilem virum Petrum, predecessorum nostrum, ex una
parte, et Radulfum tunc temporis priorem Sancti Martini de Lambalia, ex altera,
contencio verteretur super quadam visitacione et procuratione quam dictus
predecessor noster a dicta Sancti Martini de Lambalia domo exigebat annis
singulis sibi exiberi, tandem, facta composicione et pace, dictus P. predecessor
noster litteras sigillo suo communitas dicte Sancti Martini de Lambalia domui
concessit in hanc formam. P. Dei gracia Briocensis ecclesie humilis, etc. (Ut
supra, Cart. XV). Hanc igitur predecessoris nostri composicionem nos audientes
approbavimus, et ad peticionem dilectorum nostrorum Hugonis Majoris Monasteri
venerabilis abbatis nec non et tocius ejusdem ecclesie conventus, sigilli nostri
apposicione confirmavimus. Actum anno gracie millesimo ducentesimo decimo
septimo. (Arch. des C.-du-N. — Vidimus de l’official de la cour de l’archidiacre
de Penthièvre, en 1281).
XX.
Olivier Tournemine confirme au prieuré les
libéralités de ses ancêtres dans la forêt de Lamballe.
1220 : Ego Oliverius
Tornemine omnibus Christi fidelibus ad quos presentes littere pervenerint notum
facio me concessisse et confirmasse priori Sancti Martini de Lambala et monachis
Majoris Monasterii ibidem Deo servientibus elemosinam quam eis antecessores mei
caritative contulerunt : scilicet ad usus proprios habeant per totam forestam de
Lambala nemus mortuum ad ardendum et vivum ad edificia sua facienda, et quia
nemus mortuum pro multitudine hominum in foresta habitancium posset penitus
adnichillari, ita quod monachi predicti minus sufficienter possent usagium suum
percipere, ego dictus amore Dei qui in omnia tribuit et potestatem habet
auferendi, pro redemptione anime mee et antecessorum meorum et uxoris mee et
heredum meorum, in puram et perpetuam elemosinam dedi et concessi priori et
monachis supradictis ut in tota foresta supradicta de qualibet arbore que
fructum non gerit habeant et percipiant sine contradicione qualibet, ad usus
proprios usagium suum, quamlibet arborem in dicta foresta ad propria edificia
eisdem concedentes, prout quam in herbergario de Goudeya sicut dividitur ab alia
foresta per viam de Malo Pertuso sicut itur de burgo de Tregoniau [Tregoma]
versus burgum de Plueen [Pleven] : quod ut ratum et inconcussum permaneat
presentes lilteras testimoniales prefatis monachis dedi sigilli mei munimine
roboratas. Actum anno gracie M° CC° vicesimo. (Arch. des C.-du-N. — Copie donnée
par l’official de la curia de St-Brteuc, en avril 1290).
XXI.
Accord avec Alain de Retallis pour le vieux Lamballe et le Plessix-Rouaut.
1224 :
Universis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis, Gaufridus Rossel de
Hilion, seneschallus Lambalie, salutem in Domino. Noverit universitas vestra
quod Alanus de Retallis filius Rollandi filins Alani [Note : Il s’agit ici d’une
famille que, dans la première édition de son Armorial, M. de Courcy nomme Rezalleis,
d’après une copie incorrecte de dom Morice], in presencia nostra
constitutus, pro se et pro salute animarum antecessorum suorum quitavit Deo et
prioratui Sancti Martini de Lambalo, et monachis ibi Deo servientibus omnes
contenciones quas habebat super elemosinas Sancti Martini in veteri Lambalo et
in Pleseiaco Roaudi, et in omnibus aliis locis ubicunque dicte elemosine erant
.......te ; et juravit pro se et pro suis heredibus quod de cetero in elemosinis Sancti Martini nichil
reclamabit, et concessit dictis monachis elemosinas quas sui antecessores
dederunt et concesserunt Sancto Martino de Lambalo de cetero sine contradictione
aliqua in perpetuum pacifice possidendas ; et ut hoc ratum sit et stabile nos de
assensu dicti Alani presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari,
in hujus rei testimonium et munimen. Aetum apud Lambalum in octabis Beate Marie
Magdalene anno gracie M° CC° XX° IV°. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXII.
Donation de Lucie de Matignon.
1225 : Reverendo Patri ac domino Guillelmo, Dei
gracia Briocensi episcopo, Lucia, domina de Matignon, salutem et obedienciam
debitam et devotam. Noverit paternitas vestra quod ego pro anima Johannis filii
mei defuncti, cum assensu domini Stephani Guoion, olim mariti mei, et cum
assensu heredum meorum, dedi unam minam frumenti domui Sancti Martini de
Lambalia et monachis ibidem commorantibus in helemosinam pro bono et commodo
eorumdem ; dictam minam et dimidium cartengii ad mensuram de Matignon in terra
mea que dicitur Ballivia, in parochia Sancti Casti [Note : La Baillie, en
St-Cast] sita, eisdem habendam annuatim assignavi ; unde paternitatem vestram in Domino exoro quatinus dictam
donacionem dicte domui et dictis monachis prout in meis litteris videbitis
sigilli vestri munimine roboretis. Bene et diu valeat paternitas vestra [Note :
L’acte de donation, de la même date et dans les mêmes termes, est aux Archives
des Côtes-du-Nord (aujourd'hui Côtes-d'Armor), ainsi
que des copies de 1283 et 1284, données par Eudes, archidiacre de Penthièvre.].
(Arch. des Côtes-du-Nord).
XXIII.
Accord entre Pierre Mauclerc et l’abbé de Marmoutiers au sujet
des dommages causés par le duc aux prieurés du monastère.
1230 :
Universis ad quos presentes litiere pervenerint, P., dux Britannorum,
comes Richemondie, salutem. Noveritis quod cum contentiones plures inter nos, ex
una parte, et religiosos viros abbatem et conventum Majoris Monasterii
verterentur, ex altera, super prioratibus de Lambalia, de Jugon et de Castro
Celso et rebus aliis ad dictos monachos pertinentibus, tandem super omnibus
contenecionibus nostris quod inter nos usque ad presens tempus orte fuerunt
super dictis prioratibus, mediante religioso viro G. majore priore Majoris
Monasterii ab abbate suo et conventu ad hoc specialiter destinato, fuit
compositum in hunc modum : videlicet quod omnes injurias et damna que sibi
et domibus suis prenominatis a nobis et nostris dicebant illata liberaliter
remiserunt ita tamen quod nos teneremur satisfacere hominibus prioratus de
Lambalia super damnis et injuriis a nobis et nostris baillivis eisdem illatis,
priore et prioratu de Lambalia et hominibus ejusdem restitutis ad eundem statum
et libertatem in qua erant tempore contentionis nostre, et nos tenemur custodire
eos in predictis libertatibus secundum quod in nostra cartha plenius continetur.
Tenemur etiam eisdem dare legale excambium infra instans festum Omnium
Sanctorum, ad arbitrium honorum virorum ad hoc communiter eligendorum, pratorum
molendinorum censuum ad prioratum de Jugone pertinentium quod per stagnum
nostrum fuerunt occupata ; preterea tenemur reedificare intra annum domos et
edificia eorum apud Castrum Celsum occasione munitionum nostrarum diruta in
loco competenti et eque bono statu vel meliori in quo erant. Et si quid de
redditibus, terris, vel pratis vel rebus aliis prioratus sui de Castro Celso
diminutum est vel occupatum occasione aliqua per nos vel per baillivos nostros
nos infra instans festum Omnium Sanctorum ad arbitrium bonorum virorum ad hoc
eligendorum legale excambium eisdem faciemus. Ut autem hec permaneant et
inconcusse nos presentes litteras eisdem indulsimus sigilli nostri munimine
roboratas. Actum apud Rhedonas in crastino Beati Egidii anno ab Incarnatione
Domini M° CC° trigesimo mense septembris. Sic sigillatum in fermento cum duplici
cauda in figura Sancti Martini. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXIV.
Charte de
l’évêque saint Guillaume au sujet des moulins de Boteroie.
1231 : Universis
Christi fidelibus ad quos presentes littere pervenerint, Guillelmus, Dei gracia
Briocensis episcopus, salutem in Domino. Noverit universitus vestra quod cum
contencio inter Guillelmum Jobannis, ex una parte, et priorem Sancti Martini de
Lambale, ex altera, diutius verteretur super molendinis de Botoroie de quibus
idem Guillelmus Johannis custodiam et jus hereditarium asserebat se habere, quod
prior supradictus negabat. Tandem amicabiliter inter ipsos composuerunt in hunc
modum : ita quod supradictus Guillelmus Johannis super altare Sancti Martini
supradicti juravit quod ipse, nec aliquis post ipsum de cetero, in dictis
molendiis factis vel faciendis aliquid jure hereditario non reclamaret, nisi
Eudo et Guillelmus de Boteroie, qui molendinos supradictos tunc temporis ad
firmam habebant et non jure hereditario, possent aliquid in supradictis
molendinis erga priorem loci supradicti jure hereditario acquirere et habere ;
si vero dicti Eudo et Guillelmus de Boteroie in dictis molendinis erga priorem
loci supradicti jure hereditario
possent aliquid acquirere, idem Guillelmus Johannis in acquisitione illa sicut
quilibet illorum perciperet porcionem. Sciendum et enim quod supradictus prior
centum solidos propter hanc composicionem eidem Guillelmo Johannis contulit et
persolvit, et ut hoc ratum haberetur litteras istas ad peticionem parcium
sigilli nostri munimine dignum duximus roborandas. Actum apud Lambalum anno
Domini M° CC° XXX° primo [Note : Nous ne donnons pas une charte, de 1247, de
Hugues Le Brun, comte d’Angoulème, et de sa
femme Yolande de Penthièvre, confirmant simplement celles du comte Geoffroy, de
son beau-père Pierre de Dreux et de la duchesse Alix, qui précèdent. (D. Mor.,
I, 931)]. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXV.
André, évêque
de St-Brieuc, nomme à la cure de St-Aaron.
1255 : Universis presentes litteras
inspecturis, Andreas, Dei gracia Briocensis episcopus, salutem in Domino.
Noveritis quod cum ecclesia Sancti Aronii, nostre dyocesis, per mortem Bertrandi
de Trevili qui eamdem ut dicebatur ad presentacionem abbatis Majoris Monasterii
Turonensis obtinuerat et tenuerat per longum tempus, vaccasset, et ab aliquibus
deduceretur in dubium an ita fuisset, tandem nos ex testimonio bonorum virorum,
maxime reverendi patris ac domini P., Dei gracia Turonensis archiepiscopi,
qui de partibus illis extitit oriuudus [Note : Pierre, archevêque de Tours, est
connu sous le nom de Pierre de Lamballe] et ex litteris bone memorie Rollandi
quondam episcopi Briocensis, pro certo nobis constitit evidenter ecclesiam
antedictam ad patronatum et presentacionem abbatis Majoris Monasterii Turonensis
pertinere, dubia relinquentes pro certis, magistrum Guillelmum Daniel, quem
nobis ad prefatam ecclesiam vir religiosus ac venerabilis pater G. , Dei gracia
abbas Majoris Monasterii Turonensis, presentavit ad eamdem, benigniter duximus
admittendum. In cujus rei testimonium et munimen presentes litteras dedimus
eidem abbati sigilli nostri munimine roboratas. Datum die veneris proxima ante
festum Beati Andree apostoli, mense novembris, sexto kalendas decembris, anno
Domini M° CC° quinquagesimo quinto. (Id.).
XXVI.
Acquisition de moulins à
blé.
1260 : Universis, etc., officialis curie Briocensis, salutem in Domino.
Noveritis quod in nostra presencia constituti Petrus Bafer et Eudo Bafer,
fratres, Juliana et Petronilla sorores dictorum fratrum, et Guillelmus dictus Boon, maritus dicte
Juliane, recognoverunt se vendidisse priori Sancti Martini de Lambalia quicquid
habebant et habere poterat et debebant juris, proprietatis, possessionis et
sessine in molendinis ad bladum sitis juxta pontem Sancti Martini de Lambalia
dicto priori et successoribus suis de cetero in perpetuum jure hereditario
pacifice possidendum, tenendum et habendum. De qua vendicione prenominati Petrus
et Eudo fratres, Juliana et Petronilla eorumdem fratrum sorores, et dictus
Guillelmus Boon coram nobis se tenuerunt penitus pro pagatis. Juraverunt eciam
coram nobis prenominati Petrus, Eudo, Juliana et Petronilla et dictus Guillelmus
quod contra predictam vendicionem istam non venient de cetero, etc. Datum anno
Domini M° CC° sexagesimo, mense maii. (Scellé du sceau de la cour de St-Brieuc.
— Titres de Marmoutiers. — Arch. des Côtes-du-Nord).
XXVII.
Charte du duc Jean au sujet des moulins de Botoroie.
1260 : Universis presentes litteras
inspecturis, Johannes, dux Britannie, salutem in Domino. Noveritis quod cum
molendina de Bote Roie prioratus Sancti Martini de Lambalia, Briocensis
dyocesis, ordinis Majoris Monasterii Turonensis, submersa fuissent et destructa
per aquam stanni nostri de Ponte Novo, nos nolentes dampnum dicti prioratus, nec
eciam detrimentum, Deum habentes pre oculis, dicto prioratui tradidimus
molendinum de Valle Viridi [Note : En 1312, le prieur
Olivier affermait « les moulins de Vaulvert o tout le destroit d’iceus, o toutes
leurs appartenances si comme eux ont esté accoustumé autreffoiz, à deux meuniers
pour 52 livres de bonne monnae corante » payables en trois termes ; « c’est à
savoir environ Pasques quand ledit prieur voudra aler au chapitre de l’abbaye de
Marmoutiers », à la feste St-Denis et à Noël] in escambium et eciam recompensacionem dampnorum
que fecimus dicto prioratui per aquam stanni dicti com pertinenciis ejusdem
molendini, eidem prioratui de cetero in perpetuum tenendum, possidendum et
habendum ; et potest prior qui pro tempore fuerit in dicto prioratu facere ibidem
duo molendina et habere et tenere districtum suum hominum suorum ad dicta
molendina de Valle Virido, sicut poterat facere, tenere et habere in predictis
molendinis de Boteroie : et nos et successores nostri tenemur in perpetuum dicto
prioratui dicta molendina de Valle Virido com suis pertinenciis garantizare. In
cujus rei testimonium presentes litteras sigillo nostro dedimus sigillatas.
Datum apud Such (Suscinio) die martis proxima post festum Beati Dyonisii, anno
Domini M° CC° sexagesimo. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXVIII.
Aumône de Amette de Ville-Marie.
1270 : Universis
presentes litteras inspecturis et audituris Eudo, archidiaconus Pentheurie
in ecclesia Briocensi, salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presencia in
jure specialiter constituta, Ameta de Villa Marie recognovit in jure coram nobis
se debere priori Beati Martini de Lambalo et prioratui ejusdem loci et monachis
ibidem commorantibus unam perream frumenti ad mensuram Lambali, annui redditus,
super quodam molendino sito subtus domum dicte Amete, racione elemosine facte
eisdem priori et monachis et prioratui super dicto molendino a dicta Ameta : quam
perream frumenti ipsa Ameta concessit et tenetur reddere et sui heredes super
dicto molendino in perpetuum annuatim eisdem prioratui, priori et monachis in
dicto prioratu consistentibus ad festum Beate Marie Magdalene, ad quam perream
reddendam termino prenotato annuatim ipsam Ametam presentem coram nobis et in
hoc consencientem, et premissa vera esse consencientem in hiis scriptis
sentencialiter condampnavimus. Datum die jovis anie Penthecostem, anno Domini M°
CC° LXX°. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXIX.
Résignation de Geoffroi, curé de
St-Martin.
1271 : Universis presentes licteras inspecturis vel audituris,
officialis curie Briocensis, salutem in Domino. Notum facimus quod in nostra
presencia constitutus, dominus Gaufridus, curatus ecclesie Beati Martini de
Lambalia, resignavit libere et sine aliqua condicione dictam ecclesiam Sancti
Martini de Lambalia in qua persona existebat, et hoc omnibus quibus
significandum est significamus per presentes licteras sigillo curie Briocensis
sigillatas. Datum die dominica qua cantatur Letare Jerusalem, anno Domini M° CC°
septuagesimo primo. (Id.).
XXX.
Donation de biens en St-Alban.
1281
: Universis presentes litteras inspecturis et audituris, offieialis Briocensis,
salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presencia constituti Petrus Rosselli
et Johannes Giraudi, fratres, filii Sibille filie Oliverii Fabri, spontanei non
coacti, Briocensis dyocesis, dederunt, contulerunt et concesserunt, dant,
conferunt et concedunt, quidquid juris proprietatis possessionis et dominii
habebant et habere poterant, et debebant tam ex causa successionis ex caduco
quam ex alia qualibet quacunque causa in Villa Deriani sita
in parochia Sancti Albini [Note : La Ville-Derryen, en St-Alban, qui appartenait
en 1535 au Sgr de Bien-Assis : c’est également en St-Alban que se trouvait
Gaureguel, mentionné dans une charte précédente] tam terris, pratis, aquis, tandis quam aliis
pertinenciis, totum pro toto, scilicet religioso viro et honesto priori Sancti
Martini de Lambala dicte dyocesis, et prioratui ejusdem loci in puram et
perpetuam elemosinam jure hereditario possidendum pacifice et habendum, etc. In
cujus rei testimonium et munimen presentes litteras dicto priori et dicto
prioratui sigillo curie Briocensis ad peticionem dictorum fratrum, salvo jure
cujuslibet alterius domini, dedimus sigillatas die martis post festum Sancti
Martini hyemalis, anno Domini M° CC° octogesimo primo. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXXI.
Cession du manoir de Trevili à St-Martin par le prieur de
Léhon.
1281 : Universis presentes litteras inspecturis, fratres capituli
Majoris Monasterii Turonensis, et frater Stephanus, permissione divina minister
humilis eorumdem, salutem in Domino. Noveritis quod cum prior noster de Lehonio
haberet quoddam manerium situm juxta Lambaliam quod vocatur Trevili, pertinens
ad domum nostram de Lehonio, cum terris, pratis, landis et aliis pertinenciis
ipsius manerii ; essetque dictum manerium cum pertinenciis propinquum domui
nostre de Lambalia, et utile videretur quod domus nostra predicta de Lambalia
haberet predictum manerium cum pertinenciis magis remotum a domo nostra de
Lehonio supradicta. Tandem dicti filii, fratres Johannes prior domus nostre
predicte de Lehonio, ex una parte, et Robertus predicte domus nostre de
Lambalia, ex altera, pro utilitate domum predictarum voluerunt et expresse
consenserunt ac convenerunt invicem, consensu et auctoritate nostris
intervenientibus, in hunc modum : videlicet quod manerium predictum de Trevili,
cum pratibus, terris, landis, redditibus et aliis omnibus pertinenciis ejusdem
ad predictam domum nostram de Lambalia de cetero in perpetuum remanebit, et
illud cum pertinenciis habebunt priores nostri domus nostre predicte de Lambalia
qui pro tempore fuerunt ad omnimodum usum ipsius domus. Ita videlicet quod prior
dicte domus de Lambalia qui pro tempore fuerit pro ipso manerio et
pertinenciis quod ante ut premittitur pertinebat ad domum de Lehonio predictam
tenebitur in perpetuum solvere priori de Lehonio qui pro tempore fuerit, in
Annunciacione Dominica, anno quolibet, decem et novem libras monete currentis,
necnon solvere et sustinere omnia honera dicti manerii presencia et futura,
quocumque modo superveniencia seu etiam imponenda ; necnon et viginti solidos ad
deserviendum unam lampadem in ecclesia Beati Martini de Lambalia in honore Beate
Marie similiter annuatim [Note : En 1331, le 30 avril, lors de la visite de
Simon, abbé de Marmoutiers, les bourgeois et habitants de St-Martin se
plaignirent, entr’autres griefs, de ce que le prieur
n’entretenait pas la lampe devant le maître-autel]. Et ad hec omnia tenenda et sequenda, idem prior de
Lambalia de assensu nostro obligavit predicto priori et domui de Lehonio omnia
molendina tam ad bladum quam ad pannos fulliendos que habet dicta domus de
Lambalia in presenti, et habitura est in futurum, una cum manerio et
pertinenciis predictis. Hoc acto et expresse convento inter eos quod si idem
prior de Lambalia defecerit aliquo anno in reddendo integre priori de Lehonio
qui pro tempore fuerit dictas decem et novem libras dicto termino, et de dictis
viginti solidis ad deserviendam lampadem dictam, ac de predictis honeribus
sustinendis ut premittitur, prior de Lehonio qui pro tempore fuerit predicta
omnia molendina ac manerium cum pertinenciis capere poterit auctoritate propria
et tenere, et fructus et exitus eorumdem percipere quousque super predictis
necnon et super omnibus dampnis et expensis, que et quas ipsum priorem de
Lehonio, occasione defectus hujusmodi, contigerit sustinere, facere et habere ad
dictum ipsius in verbo veritatis, sine alia probacione fuerit integraliter
satisfactum. Nos autem predicta volumus et approbamus, et presentes litteras
sigillis nostris una cum sigillis prioris de Lehonio et ejusdem conventus
duximus sigillandas in testimonium veritatis. Datum anno Domini M° CC°
octogesimo primo, mense maio. (Id.).
XXXII.
Donation d’un terrain dans le
bourg St-Martin.
1282 : Universis presentes litteras inspecturis vel audituris
archidiaconus Pentheurie in ecclesia Briocensi, salutem in Domino. Noveritis
quod, in nostra presencia personaliter constituti in jure apud Lambaliam,
Guillelmus Hamenes, armiger, et Aanordis uxor ejus, dederunt et concesserunt in
puram et perpetuam elemosinam prioratui Sancti Martini de Lambalia et priori et
monachis qui pro tempore erant in dicto prioratu, pro salute suorum animarum et
pro servicio sibi jam inspecto a fratre Roberto de Goroyt priore tunc temporis
predicti prioratus, quamdam plateam cum suis pertinenciis sitam in burgo Sancti
Martini de Lambalia sub dominio prioris dicti prioratus, ante cimyterium dicti
prioratus ; videlicet inter domum lapideam Hamonis Lagole, ex una parte, et domum stipuleam et plateam Gaufridi Gorlay presbiteri, in
quibus Petronilla filia presbiteri manet tunc temporis prout dicta platea se possidet
et prout se extendit iu longo et lato ; et quidquid dicti Guillelmus et Aanordus
habeant et habere poterant et debebant juris proprietatis possessionis et sesine
in dicta platea totum pro toto, etc. In cujus rei testimonium et munimen
presentes litteras ad peticionem dictornm Guillelmi et Aanordis dedimus dicto
priori et dictis monachis sigillo curie nostre sigillatas. Datum mense aprilis,
anno Domini M° CC° octogesimo secundo. (Id.).
XXXIII.
Accord avec Alain de
Kermaria pour des droits sur un moulin.
1283 : Omnibus presentes licteras
inspecturis et audituris, archidiaconus Pentheurie in ecclesia Briocensi,
salutem in Domino. Noveritis quod cum inter Alanum de Villa Marie, armiger,
et Robertum, tunc priorem Sancti Martini de Lambalia, controversia verteretur
super unam perream frumenti ad mensuram Lambalie, quam idem prior dicebat datam
fuisse prioratui dicti loci a predecessoribus dicti Alani, habendam et
percipiendam super molendino dicti Alani, sito super aquam de Goassen, quod
vocatur molendinum de Villa Marie, et eciam super tribus bussellis frumenti ad
mensuram eamdem, quos idem prior dicebat eidem prioratui deberi, racione
passagii dicti molendini ; super premissis et contencione predicta fuit
compositum coram nobis inter ipsos priorem et Alanum in hunc modum : quod idem
Alanus coram nobis in jure recognovit ejusdem predecessores dedisse in
clemosinam prioratui predicto dictam perream frumenti annuatam, reddendam in
festo Beati Michaelis in Monte Gargano, habendam et percipiendam super dicto
molendino ; et eciam recognovit dictos tres bussellos frumenti, racione dicti
passagii molendini predicti, eidem prioratui deberi. Quam perream frumenti idem
Alanus et sui heredes super dicto molendino tenentur reddere annuatim in festo
predicto prioratui et priori pro tempore ibidem deservienti ; et dictos tres bus
sellos frumenti idem Alanus et sui heredes teneantur reddere dicto prioratui et
priori, quolibet anno, in eodem festo quandiu dictum molendinum tenebunt et
possidebunt totum et pro ea parte pro qua parte possidebunt et tenebunt dictum
molendinum, si illud totum non tenerent nec possiderent, pro ea parte tenentur
idem Alanus et sui heredes reddere de dictis tribus bussellis dictis prioratui
et priori. Ad premissa omnia et singula tenenda obligat se idem Alanus et suos
heredes ; et sic sopita fuit contencio predicta. Et nos predictum Alanum
presentem et consencientem, et premissa vera esse confitentem, ad reddendum
eisdem prioratui et priori predictum bladum in dicto festo, prout dictum est
supra in hiis scriptis, sentencialiter condempnamus ; in cujus rei testimonium, et
ad eterne rei memoriam presentes litteras eisdem prioratui et priori dedimus sigillo nostre curie una cum sigillo
dicti Alani sigillatas. Datum die jovis post diem dominicam qua cantatum fuit
Oculi mei, anno Domini M° CC° LXXX° tereio. (Id.).
XXXIV.
Pierre, évêque de
St-Brieuc, confirme le bénéfice de St-Martin à un clerc de la Roche-Tanguy.
1284
: Universis presentes litteras inspecturis et audituris, Petrus, miseracione
divina Briocensis episcopus, salutem in Domino. Noveritis quod nos ad
presentacionem religiosi viri et honesti abbatis Majoris Monasterii, ordinis
Sancti Benedicti, ecclesiam Beati Martini de Lambalia cum suis pertinenciis
liberam et vacantem per resinacionem Petri Briencii presbiteri quondam rectoris
dicte ecclesie, Philippi dicto Le Danays, clerico de Rupe Tenguidi, conferimus
amore Dei, intuitu caritatis. In cujus rei testimonium presentes litteras dicto
Johanni sigillo nostro dedimus sigillatas. Datum die sabbati ante Nativitatem
Domini, anno ejusdem M° CC° LXXX° quarto. — P. Morin. (Id.).
XXXV.
Aumône de
Geoffroi de Trévili.
1289 : Universis presentes litteras inspecturis et
audituris, Officialis curie archidiaconi Pentheurie in ecclesia Briocensi,
salutem in Domino. Noveritis quod in nostra presencia personaliter constitutus
Gaufridus de Trevili, armiger, concessit et dedit in puram et perpetuam
elemosinam, cum assensu et voluntate Nobilie, uxoris dicti Gaufridi, et Johannis
eorum filii primogeniti, presencium, prestitis coram nobis, Deo et priori Beati
Martini de Lambalia et monachis de ordine Majoris Monasterii, ibidem Deo
deservientibus, duas perreas frumenti, annui redditu, ad mensuram Lambalie ; et
duos solidos censuales quos idem Gaufridus habebat et percipiebat annuatim, una
cum obedienciis, super quadam pecia terre arabilis sita in parochia de Maroy,
videlicet inter viam que ducit a burgo Sancti Martini de Lambalia ad Sanctum
Briocum, ex una parte, et terram familie quondam defuncti Gaufridi Coypere, ex
altera. Nec non quicquid juris, proprietatis, possessionis et sesine, iidem
Gaufridus de Trevili, Nobilia, et Johannes, racione dicti Gaufridi, habebant,
habere poterant et debebant, et habituri erant super dicta pecia terre et in
eadem tam de redditu, censibus, mengeriis, obedienciis quam aliis universis,
quacunque racione, predictis prioratui et monachis et eorum successoribus
de cetero in perpetuum percipiendis, tenendis, habendis et
pacifice possidendis racione elemosine supradicte, et premissorum possessionem
tradidit et quasi idem Gaufridus dicto priori, et per ipsum prioratui predicto,
per tradicionem predictarum litterarum factam, et habitam coram nobis, nichil
pro se et suis retinens in premissis, preter duos denarios usualis monete
solvendos duntaxat eidem Gaufrido et ejus heredibus de cetero annuatim per
recognicionem : quos dicti monachi vel locum tenens dicti prioratus tenentur
reddere de cetero annuatim in festo Nativitatis Domini dicto Gaufrido et ejus
heredibus dummodo ipsos apud dictum prioratum duxerint requirendos. Que premissa
donata dictus Gaufridus concessit in jure coram nobis et tenetur garantizare et
defendere predictis prioratui et monachis et eorum successoribus de cetero in
perpetuum, ad usus et consuetudines patrie et eos indempnes totaliter servare
super premissis ; et ad hec adimplenda obligavit idem Gaufridus predictis
prioratui et monachis, et eorum successoribus, se, heredes suos, et omnia bona
sua mobilia, immobilia, presencia et futura ubicunque existencia. Et sciendum
est quod si dictum priorem moram facere contigerit in solucione predictorum
duorum denariorum consequeritur, ex eo duplum peti poterit, et non ultra. Et
juraverunt in jure coram nobis dicti Gaufridus, Nobilia et Johannes, tactis
sacrosanctis Euvangeliis, spontanei non coacti, auctoritate dicti Gaufridi
prestita quo ad hoc dictis Nobilie et Johanni, quod in premissis donatis nichil
juris de cetero, per se, per alium nec alios reclamabunt, nec facient reclamari ;
et quod contra premissa non venient in futurum, maxime dicta Nobilia racione
dotis, dotalicii, donaciones propter nupcias, et dictus Johannes racione minoris
etatis. Ad que tenenda et fideliter adimplenda, ut premittitur, ipsos
Gaufridum, Nobiliam, et Johannem presentes, et in hoc consencientes, et premissa
vera esse confitentes, in hiis scriptis sentencialiter condempnamus. In cujus
rei testimonium et munimen presentes litteras eisdem priori et monachis, de
consensu dictorum conjugum et Johannis, sigillo curie predicte una cum sigillo
Mathei Danielis de Lambalia, presentibus litteris apponito, ad peticionem
ipsorum conjugum et Johannis, quia sigilla propria non habebant ad presens
dedimus sigillatas. Datum die jovis post festum Sancti Petri ad vincula, anno
Domini M° CC° LXXX° nono. (Arch. des Côtes-du-Nord).
XXXVI.
Charte des
exécuteurs testamentaires du duo Jean au sujet de la pêcherie de Trévili.
1290
: Universis presentes litteras inspecturis, Guillelmus Redonensis, P.
Briocensis, H. Venetensis, permissione divina episcopi, Guillelmus de Cernysio, decanus Briocensis, et Johannes
de Mota, scolasticus Nannetensis, exequtores testamenti inclite recordacionis
Johannis quondam ducis Britannie, salutem in Domino. Noveritis quod cum prior
prioratus Sancti Martini de Lambalia de novo fecisset fieri juxta Trevili in
feodo de Trevili in ripperia de Goissan quandam piscariam, ac idem dominus
dux prope locum illum transitum faciens piscariam illam ex arupto usque ad
medium aque predicte delamari (sic) fecerit, dicto priore non vocato nec ejus
racionibus intellectis. Et super hoc sumus per aliquos familiares dicti ducis et
alios sufficienter informati. Declaramus et ordinamus quod idem prior qui super
hoc nobis querimoniam detulit tale jus habeat piscariam faciendi in dicto loco
quale habebat ante dictam dirupcionem per predictum ducem factam et quod factum
dicti ducis eidem non prejudicet in futurum, domini ducis Britannie moderni in
omnibus jure salvo. In cujus rei testimonium presentes litteras contrasigillis
nostris cpiscoporum predictorum una cum sigillo quo nos omnes utimur in negociis
exequcionis predicte fecimus sigillari. Datum apud Pleuarmel in convencione
facta quindecima Pasche, anno Domini M° CC° nonagesimo. (Id.).
XXXVII.
Charte
d’Alain Goion confirmant la donation de Lucie de Matignon.
1293 : Universis
presentes litteras inspecturis vel audituris, Alanus Goyon, miles, tunc temporis
dominus de Matignon, salutem in Domino. Noveritis quod cum Lucia, condam domina
de Matignon, dederit ab antiquo pro anima Johannis filii sui deffuncti, cum
assensu domini Stephani Goyon olim mariti sui et cum assensu heredum suorum,
unam minam frumenti domui Sancti Martini de Lambalia et monachis ibidem
commorantibus in elemosinam pro bono et commodo eorumdem, dictam minam et
dimidium cartengii ad mensuram de Matignon, in terra sua que dicitur Ballivia
in parrochia Sancti Casti sita, eisdem habendam assignavit annuatim prout in
litteris dicte Lucie quondam domine de Matignon suo sigillo proprio sigillatis
una cum sigillo reverendi in Christo patris Guillelmi, quondam episcopi
Briocensis, dictis litteris apposito ad peticionem ejusdem Lucie vidimus
contineri. Nos vero dictam donationem confirmamus ratificamus et etiam innovamus
pro salute anime dicti defuncti et antecessorum nostrorum dictis monachis
habendam annuatim super dicta Balivia sita in dicta parrochia Sancti Casti. In
cujus rei testimonium et munimen presentes litteras predictis monachis sigillo
meo proprio contuli sigillatas. Datum mense januarii, anno Domini M° CC°
nonagesimo tercio. (Id.).
XXXVIII.
Fondation en faveur du prieur de Lamballe.
1304 : Universis presentes litteras inspecturis fratres
capituli Majoris Monasterii Turonensis et frater Odo, permissione divina
minister humilis eorum, salutem in Domino. Cum frater Oliverius prior prioratus
de Lambalia cum concilio prioris de Castrocelini pensa et considerata utilitate
dicti prioratus de Lambalia, et dedit et concessit ad annum firmum exigendas sex
perreas frumenti Roberto Rimou, burgensi de Lambalia, et ejus heredibus priori
prioratus de Lambalia predicti qui fuerit pro tempore ab eodem Roberto et ejus
heredibus in festo Decolacionis Beati Johannis Baptiste persolvendas perpetuo
et annuatim ; quandamque terram vulgariter appellatam Magnum Callen et Parvum
Callen sitam juxta pontem de la Cornilliere, ex una parte et landam dictam dou
Marcheys, ex altera, ad dictum prioratum de Lambalia, etc. Datum mense maii et
anno Domini M° CCC° quarto. (Id.).
XXXIX.
Usurpations par Alain Du Plessis.
1312 : Philippus, Dei gracia Francorum rex, baillivo Constanciensi aut ejus
locum tenenti, salutem. Sua nobis conquestione monstravit prior Sancti Martini
de Lambalia in nostra existens ut asserit gardia speciali, quod ipse sit et sui
predecessores fuerint ab antiquo in pacifica possessione vel quasi cujusdam
pecie terre nuncupate vulgariter le petit Kalem. Alanus de Plexeio fructus et
exitus dicte terre quos idem prior ad manum nostram perdiu fecerat per
violenciam et sui potenciam asportavit infringendo nostram manum predictam in
nostri contemptum et prejudicium atque dampnum ejusdem prioris, ac contra
quamdam composicionem olim inter ipsos factam sub certa pena ac eciam per ipsos
juratam temere veniendo, et penam hujusmodi committendo, sic dictum priorem
perturbando indebite et de novo in sua possessione predicta. Ideoque mandamus
tibi quatinus si vocatis evocandis constitit de premissis dicto priori fructus et
exitus predictos restitui, ac cum manuteneri in sua possessione predicta necnon
dictum Alanum ad desistendum a perturbacione predicta, et ad prestendum nobis
condignam emendam pro fraccione nostre manus predicte et ad restituendum
dicto priori omnia dampna que per culpam ipsius Alani cum noveris incurrisse,
compelli facias prout fuerit racionis et ad ce noveris pertinere. Datum Parisiis
die XX maii, anno Domini M° CCC° duodecimo [Note : Le 29 mai 1315, le roi
mandait de nouveau au bailli de Coutances de citer le duc de Bretagne au
prochain Parlement, pour s’expliquer sur ses prétentions de forcer le prieur de
St-Martin à lui rendre hommage à cause du Petit-Carlen, alors que
l’hommage n’en était dû qu’au roi]. (Id.).
XL.
« Les receptes au priour de St-Martin de Lamballe, dou
terroer de Turnegoyt, le mardi feste St- Gilles, l’an M. CCC. XXXII. ».
Note : Ce document nous semble être une liste des vassaux du
prieuré dans la paroisse de Langueux.
1332 : C. Johan Sevestre,
en fey receu.
C. P. Robert, C. Col. Ilamon, C. Oliv.
Huus, C. Est. Symon, C. Guillou Pele, C. Th. Robert, C. Th. Symon, C. Eon
Sevestre, C. Joh. Symon, C. P. Thomas, C. Macé Pelle, C. Th. Geffreyn,
C. Eon Hamon, receu en fey.
C. Gueho Berthou, C. P. Merpvie, C. Robin
Blanchet, receu en fey.
C. Guillot Olivier , C. Guehou Alayre, C. Eon Alayre ,
receu en fey.
C. Olitte deguerpie Geffrey Huus en sauf respit.
C. Joh. Thomas
exe. le fe est prins en sa mayn, e terme a mardi.
C. Olive deguerpie Durant
Caguier en sauf respit.
C. Guillou Pele, tuteur es effanz Th. Pele a feet le
serement.
C. La famme Eon Le Garre en respit pour sa maladie. (Arch. des
Côtes-du-Nord).
XLI.
1337
: Alain de La Roche, sénéchal de Lamballe,
commis à cet effet par l’abbé de Marmoutiers, statue sur un différend entre le
prieur de St-Martin et des habitants de St-Aaron qui devaient « 20 souldées » de
rente sur un hébergement.
XLII.
1342
: Titre latin, donné le vendredi après la fête de l’Ascension, par lequel Jehan Theobaldi, de Lamballe, reconnaît
tenir de Marmoutiers et du prieur de St-Martin, pour lui et ses héritiers, à
perpétuité, à titre de pure emphytéose et censive, un emplacement de maison
(platea) et jardin « in burgo Sancti Martini de Lambalia in vico de Bugnon, pro
quatuor denariis census, et duodecim solidos et octo denariis de sous cens ».
(J. Geslin de Bourgogne et A. de Barthélemy).
© Copyright - Tous droits réservés.